Leszno z perspektywy herrnhutów w XVIII wieku

Abstrakt

Artykuł jest poświęcony licznym odwiedzinom herrnhutów w Lesznie [Lissa]. Jego celem jest przedstawienie obrazu Polski w XVIII wieku z perspektywy protestanckiej w oparciu o źródła przechowywane w Archiwum Ewangelickiej Jednoty Braterskiej w Herrnhut w Niemczech. Pod uwagę zostały wzięte między innymi pobyty w Lesznie, stolicy braci morawskich w tym okresie, następujących członków tej wspólnoty wyznaniowej: Heinricha Nitschmanna i Andreasa Lawatscha w latach 1738–1739, Johanna Conrada Lange w latach 1741–1742, jak również Heinricha Friedricha Cossarta w roku 1746 oraz anonimowa wizyta grafa Nikolausa Ludwiga von Zinzendorf w 1743 roku, a także jego przejazd w 1744 roku przez to znaczące duchowe centrum Polski. Spośród źródeł herrnhuckich zostały poza tym przeanalizowane: pismo protestacyjne angielskiego króla Jerzego II skierowane do króla polskiego w 1731 roku oraz pismo z 1736 roku arcybiskupa Canterbury, ktory stwierdził zgodność nauk Kościoła braci morawskich w Herrnhut („the Church of the Moravians at Herrnhuth”) z 39 artykułami Kościoła Anglikańskiego. Dokumenty te pozwalają na rozważenie wizyt herrnhutów w kontekście historii dysydentów w Polsce. Pomimo, że herrnhuci wielokrotnie robili dobre wrażenie na Christianie Sitkoviusie, seniorze braci morawskich, był on zatroskany, gdyż ich obecność groziła niepokojem i nie spotkała się z akceptacją kręgów wspierających wspólnotę w Szwajcarii. Obecność herrnhutów wywołała także zdecydowany opór luteranów z Leszna – była jednym z głównych powodów ostrej interwencji Rady miasta przeciwko herrnutom w 1742 roku. Jeśli chodzi o opisy życia w Polsce, źródła te niekiedy nie są wolne od rozpowszechnionych wówczas uprzedzeń dotyczących „polskich uwarunkowań”. Podsumowując, wyłania się następujący obraz sytuacji innowierców w Polsce w XVIII wieku: z perspektywy historiografii protestanckiej sytuacja dysydentów pogarsza się, niezależnie od chwilowego odprężenia w rożnych miejscowościach. Chociaż w późniejszych czasach, szczególnie w latach 80. XVIII wieku, jest zauważalne wyraźne poprawienie sytuacji, co potwierdza wnioski Wojciecha Kriegseisena nawołującego do różnicowania obrazu dziejów dysydentów w XVIII wieku.