Wokół periodyku „Babin na Obcej Ziemi” (1832). Polska kultura dawna w czasopiśmie Wielkiej Emigracji
DOI:
https://doi.org/10.12775/AE.2021-22.015Słowa kluczowe
Wielka Emigracja, czasopisma emigracyjne, tradycja staropolska w XIX wieku, Rzeczpospolita Babińska, satyra, Antoni OleszczyńskiAbstrakt
Artykuł to monograficzne opracowanie efemerycznego czasopisma literackiego o charakterze humorystycznym pt. „Babin na Obcej Ziemi”, wydawanego u początków Wielkiej Emigracji we Francji w 1832 r. – pierwszego polskiego periodyku emigracyjnego. Opracowanie porządkuje stan badań na temat sytuacji wydawniczej litografowanego pisma, m.in. analizując jego związek z Antonim Oleszczyńskim. Przedstawia interpretację trzech utworów literackich zamieszczonych w dwóch numerach periodyku (List nadesłany z Elbląga dnia 1 maja 1832; Panorama Besançonu Franciszka Gordaszewskiego; Bajka. Szpak, papuga i gawrony), koncentrując się na organizującym treść i przesłanie pisma motywie Rzeczypospolitej Babińskiej. Przypomina historię tego szlacheckiego koła towarzysko-literackiego z XVI–XVII w., jego ślady literackie, a także recepcję jego dziedzictwa w kulturze polskiej XIX w., także w środowisku Wielkiej Emigracji (m.in. Franciszek Ksawery Szaniawski, Kazimierz Władysław Wójcicki, edycje tekstów Ignacego Krasickiego i Teodora Wagi, Antoni Oleszczyński, Leonard Chodźko). Interpretację utworów z periodyków odnosi również do tradycji satyry oświeceniowej. Zarazem plasuje teksty – ich treść, formę i przesłanie – na tle sytuacji historyczno-polityczno-społecznej emigracji polskiej około 1832 r. Ukazuje zderzenie staropolskiej i oświeceniowej konwencji literacko-humorystycznej z bieżącymi uwarunkowaniami Wielkiej Emigracji. Przypomina także ślady recepcji periodyku, m.in. jego związek z czasopismem „Pszonka” Leona Zienkowicza (Strasburg, Paryż 1839–1844).
Bibliografia
Akta Rzeczpospolitej Babińskiej według oryginalnego rękopisu, wyd. S. Windakiewicz, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, Kraków 1895, t. 8.
Antoni Oleszczyński, „Tygodnik Ilustrowany” 1865, nr 303.
„Babin na Obcej Ziemi” 1832, nr 1, 2.
Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, Warszawa 1959.
Banaś T., Pomiędzy tragicznością a groteską. Studium z literatury i kultury polskiej schyłku renesansu i wstępnej fazy baroku, Katowice 2007 (rozdział Groteskowe ujęcie świata w zapiskach i wierszach twórców tzw. Rzeczypospolitej Babińskiej);
Banaś-Korniak T., Sowizdrzałowie i babińczycy o krainie mlekiem i miodem płynącej, „Literatura Ludowa” 2012, nr 4–5.
–, Wątki fantastyczne w staropolskiej twórczości sowizdrzałów i babińczyków, [w:] Literatura popularna, t. 2 Fantastyczne kreacje światów, red. E. Bartos, D.K. Chwolik, P. Majerski, K. Niesporek, Katowice 2014.
Bartoszewicz K., Rzeczpospolita Babińska, „Ateneum. Pismo Naukowe i Literackie” 1895, t. 2, z. 5, z. 6.
–, Rzeczpospolita Babińska, Lwów 1902.
Bibliografia historii Polski XIX wieku, t. 2: 1832–1864, cz. 1, red. S. Płoski, Wrocław 1968.
Buchwald-Pelcowa P., Francuskie i niemieckie echa staropolskiego Babina, [w:] Literatura staropolska i jej związki europejskie, red. J. Pelc, Wrocław 1973.
–, Historia literatury i historia książki, Kraków 2005 (rozdział Angielskie, francuskie i niemieckie echa staropolskiego Babina).
Bystroń J. S., Literaci i grafomani z czasów Królestwa Kongresowego 1815–1831. Dwanaście portretów, Lwów 1938.
Chodzkiewicz W., Antoni Oleszczyński, „Tygodnik Ilustrowany” 1879, nr 173.
Cygler B., Powstańcy listopadowi w Elblągu i na Żuławach, Gdańsk 1986.
Czyński J., Biographies polonaises extraites de la „Biographie des hommes du jour” par Germain Sarrut et B. Saint-Edme, livre 1, Paris 1836.
Darasz W., Pamiętnik emigranta, przygotowała do druku, wstępem i przypisami zaopatrzyła A. Rynkowska, Wrocław 1953.
Domańska H., Kaszowski Piotr, PSB, t. 12, Wrocław 1966–1967.
Duchińska S., Antoni Oleszczyński, Biblioteka Warszawska 1879, t. 2 i 3.
–, Antoni Oleszczyński, „Tygodnik Ilustrowany” 1867, nr 391, nr 392, nr 393, nr 395, nr 396.
–, Antoni Oleszczyński, „Tygodnik Powszechny” 1879, nr 25.
–, Życie artysty, „Kłosy” 1865, nr 1, nr 2, nr 4, nr 5, nr 6, nr 8, nr 10.
Dżedżyk Z., Satyryczne czasopisma Wielkiej Emigracji (Paryż 1832–1844), „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1977, nr 16/1.
Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, t. 19, Warszawa 1865.
Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, [wyd. 2], t. 8, Warszawa 1874.
Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda z ilustracjami i mapami, [wyd. 3], t. 2, Warszawa 1898.
Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda z ilustracjami i mapami, [wyd. 3], t. 11, Warszawa 1901.
Estreicher K., Bibliografia polska XIX stulecia, t. 1, Kraków 1870.
–, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 2, Kraków 1874.
–, Bibliografia polska XIX stulecia, t. 6, Kraków 1881.
–, Bibliografia polska XIX stulecia, wyd. 2, t. 2, Kraków 1961.
–, Bibliografia polska XIX stulecia, wyd. 2, t. 3, Kraków 1962.
–, Bibliografia polska XIX stulecia, wyd. 2, t. 4, Kraków 1966.
Gadon L., Z życia Polaków we Francji. Rzut oka na 50-letnie koleje Towarzystwa Historyczno- Literackiego w Paryżu 1832–1882, Paryż 1883.
Gaszyński K., Papuga i wróbel, Paryż 1844.
Gloger Z., Encyklopedia Staropolska, Warszawa 1900, t. 1.
Gocel L., Drukarnie polskie na emigracji (1832–1862), „Kwartalnik Prasoznawczy” 1958, nr 1–2.
–, Początki prasy Wielkiej Emigracji i jej kryptograficzny charakter (1832–1833), „Kwartalnik Prasoznawczy” 1957, nr 2.
Gołębiowski Ł., Rzeczpospolita babińska, „Lwowianin” 1841, z. 7.
Górski A., Śmiech i satyra na Emigracji, „Słowo Polskie” (wyd. popołud.) 1904, nr 161, nr 163, nr 165, nr 167.
Grzeszczuk S., Warsztat satyryczny Adama Naruszewicza, „Pamiętnik Literacki” 1962, nr 53/1.
Grześkowiak R., Rej między innymi. Rzeczpospolita Babińska a poeci, [w:] Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin. Studia literaturoznawcze, red. J. Sokolski, M. Cieński, A. Kochan, Wrocław 2007.
Historia prasy polskiej, red. J. Łojek, t. 1 Prasa polska w latach 1661–1864, Warszawa 1976.
Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej, [red. J. Skrzypek], Warszawa 1967.
Hoffmanowa K., Jan Kochanowski w Czarnolesie. Obrazy z końca szesnastego wieku, Lipsk 1842, t. 1, 2;
Jadczak S., Bełżyce. Monografia miasta i gminy, Bełżyce 2002.
Jasińska S., Czasopisma emigracyjne w Bibliotece Kórnickiej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1930, t. 2.
Jaskuła R., Literatura i historia Polski w wydawnictwach francuskich Karola Forstera w latach 1833–1879, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1995, nr 40/1.
Kacprzak M. M., Kultura staropolska w dramacie młodopolskim. „Jegomość Pan Rej w Babinie” Adolfa Nowaczyńskiego, [w:] W teatrze dziejów. Dramat historyczny ostatnich 150 lat. Problemy lektury, red. M. J. Olszewska, D. M. Osiński, Warszawa 2016.
Kaczmarek M., Geneza i rozwój prasy polonijnej oraz emigracyjnej, „Rocznik Prasoznawczy” 2012, t. 6.
Kaczmarzyk D., Władysław Oleszczyński, Warszawa 1962.
Kalembka S., Prasa demokratyczna Wielkiej Emigracji. Dzieje i główne koncepcje polityczne (1832–1863), Toruń 1977.
–, Wielka Emigracja 1831–1863, Toruń 2003.
„Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1838”, Paryż 1838.
Karpińska A., Zakład emigracyjny w Besançon, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1985, t. 28.
Katalog polskich czasopism emigracyjnych w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (do września 1939 r.), oprac. B. Nałęcz, L. Pawlaczyk, red. E. Stańczak, Warszawa 1983.
Kołaczkowski J., Słownik rytowników polskich tudzież obcych w Polsce zamieszkałych lub czasowo w niej przebywających, od najdawniejszych do najnowszych czasów jako przyczynek do historii sztuk pięknych w Polsce, Lwów 1874.
–, Spis rycin Antoniego Oleszczyńskiego, „Biblioteka Warszawska” 1880, t. 2.
Konarska B., Praniewicz Tomasz, PSB, t. 28, Wrocław 1984–1985.
Kowalska A., „Momus” Alojzego Żółkowskiego 1820–1821. Karta z dziejów prasy i sceny warszawskiej, Warszawa 1956.
Krasicki I., Dzieła, t. 2 Dzieła poetyckie, [wyd. F. K. Dmochowski], Warszawa 1802.
–, Dzieła (Dopełnienia) w żadnym z dotychczasowych wydań nie zawarte, a po większej części z własnoręcznych po śmierci Autora pozostałych rękopismów wyjęte, [oprac. A. Jakubowski], t. 1, Warszawa 1830.
–, Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych, t. 1, Warszawa–Lwów 1781.
Kraszewski J. I., Yako sathan kusił Pustelnika na puszcze. Legenda kthórą opowiedał Pan Mikołay Rey z Nagłowice u Pana Pszonki na Babinie, „Bojan” 1838, cz. 1.
Kraushar A., Towarzystwo Królewskie Przyjaciół Nauk 1800–1832. Monografia historyczna osnuta na źródłach archiwalnych, ks. 3 Czasy Królestwa Kongresowego, [t. 1] Czterolecie pierwsze 1816–1820, Kraków-Warszawa 1902.
„Kronika Emigracji Polskiej” 1834, T. 2, ark. 12.
Kucharzewski J., Czasopiśmiennictwo polskie wieku XIX w Królestwie, na Litwie i Rusi oraz na emigracji (zarys bibliograficzno-historyczny), Warszawa 1911.
Kurdelska J., Katalog emigracyjnych wydawnictw periodycznych 1830–1939 w Bibliotece Kórnickiej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 1959, z. 7.
Kuś A., Rzeczpospolita Babińska − parodia i utopia, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 2003.
Kwiatkowska A., O „Sztuce rymotwórczej” Franciszka Ksawerego Dmochowskiego, „Forum Poetyki” 2015, lato.
Listopadowi żołnierze w Prusach Wschodnich i Zachodnich w latach 1831–1833. Wspomnienia i relacje, wyd. N. Kasparek, Olsztyn 1992.
Lorentowicz J., La Pologne en France. Essai d’une bibliographie raisonée, t. 2, Paris 1935.
Lyszczyna J., Pielgrzym w kraju rozkoszy. O poezji Konstantego Gaszyńskiego, Katowice 2000.
Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. 3, Warszawa 1852.
Mazanek A., Adam Mickiewicz na łamach „Pszonki”, „Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 1970, nr 5.
M.G., Rzeczpospolita Babińska. Obraz Jana Matejki, „Tygodnik Powszechny” 1883, nr 37 i 38.
Mickiewicz A., Kurs pierwszoletni (1840–1841) literatury słowiańskiej wykładanej w Kolegium Francuskim, Paryż 1843.
Miniewski W., Filozofia nie filozofia w bajkach, t. 1, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 1857.
Niesiecki K., Korona polska przy złotej wolności starożytnymi rycerstwa polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego klejnotami, najwyższymi honorami, heroicznym męstwem i odwagą, wytworną nauką, a najpierwej cnotą, pobożnością i świątobliwością ozdobiona, Lwów 1740, t. 3.
Nougaret P.-J.-B., Piękności historii polskiej, czyli zbiór zdarzeń najważniejszych, najbardziej interesujących, wyjętych z roczników tego narodu, z kawałkami ciekawymi o ich obyczajach i zwyczajach, zacząwszy od wieku VI-go, włącznie aż do panowania Stanisława Augusta, dzieło przeznaczone do oświecenia młodzieży, Wrocław 1816.
„Noworocznik Demokratyczny. Rok pierwszy” 1842, Paryż 1842.
Owsińska A., Gordaszewski Franciszek, PSB, t. 8, Wrocław 1959–1960.
Pezda J., Zbiory rękopisów Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie, „Bibliotheca Nostra. Śląski Kwartalnik Naukowy” 2009, nr 2/2.
Plater S., Mała encyklopedia polska, t. 1, Leszno–Gniezno 1841.
Platt J., Inspiracje literackie Naruszewicza i innych poetów „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, „Pamiętnik Literacki” 1970, nr 61/2.
La Pologne historique, littéraire, monumentale et pittoresque, sous la direction de L. Chodźko, t. 2, Paris 1836–1837.
„Pszonka, Dodatek do Młodej Polski” 1839, nr 17 (20 czerwca).
Rastawiecki E., Słownik rytowników polskich, Poznań 1886.
Ровинский Д.А., Подробный словарь русских граверов XVI-XIX вв., T. 2, СПб. 1895.
Rozmaitości polskie. Variétés polonaises, contenant une collection des tableaux tirés des sujets les plus mémorables des annales polonaises et des portraits des hommes les plus distingués dans la guerre, dans la vie civique, en littérature, sciences et beaux-arts. Esquisses et gravures terminées avec des notes biographiques, par A. Oleszczynski, Paris 1833.
Sawrymowicz E., O „zakładzie” emigracji polistopadowej w Besançon, „Przegląd Humanistyczny” 1979, nr 9.
Schuster K., Rękopisy ze zbioru Pszonków z Babina w Ossolineum (Uwagi o rękopisach i uzupełnienia do biografii ostatniego burgrabiego Rzeczypospolitej Babińskiej), „Ze Skarbca Kultury” 1957, z. 1.
Siarczyński F., Obraz wieku panowania Zygmunta III, króla polskiego i szwedzkiego, zawierający opis osób żyjących pod jego panowaniem, znamienitych przez swe czyny pokoju i wojny, cnoty lub występki, dzieła piśmienne, zasługi użyteczne i celne sztuki, porządkiem abecadła ułożony, cz. 2, Lwów 1828.
Skwarczyński Z., „Wiadomości Brukowe” (wybór), Wrocław 2003.
Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze. Rzeźbiarze. Graficy, t. 6, red. K. Mikocka-Rachubowa M. Biernacka, Warszawa 1998.
Słownik literatury polskiego oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1991.
Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991.
Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze − renesans − barok, red. T. Michałowska, Wrocław 1998.
Słownik pracowników książki polskiej, red. I. Treichel, Warszawa–Łódź 1972.
Słownik pseudonimów pisarzy polskich. XV w.–1970 r., red. E. Jankowski, Wrocław 1996, t. 3, 4.
Stanisław Pszonka, „Przyjaciel Ludu” 1839, nr 28, s. 219−220, 222.
Stankowska H., Literatura i krytyka w czasopismach Wielkiej Emigracji (1832−1848), Wrocław 1973.
Starożytności polskie, t. 1, Poznań 1842.
Staszic S., Zagajenie Posiedzenia publicznego Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 30 kwietnia 1812 roku, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 1816, t. 9.
Straszewska M., Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji. 1831−1840, Warszawa 1970.
Szaniawski F. K., O Rzeczypospolitej Babińskiej. Rzecz czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 15 stycznia roku 1818, „Pamiętnik Warszawski” 1818, t. 10, nr 3.
–, O Rzeczypospolitej Babińskiej. Rzecz czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 15 stycznia roku 1818, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 1818, t. 12.
–, O Rzeczypospolitej Babińskiej (Z Pamiętnika Warszawskiego). Rzecz czytana na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk dnia 15 stycznia roku 1818, „Rozmaitości” 1818, nr 6, przydatek do nr 5 „Gazety Lwowskiej”.
Ślaski J., Z dziejów „Satyra” Kochanowskiego w Oświeceniu, Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza 1984 t. 19.
Tarkowska E., W drodze do departamentu Côtes-du-Nord, „Meritum. Rocznik Koła Naukowego Doktorantów-Historyków Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie” 2016, t. 8.
Tarnowski S., Rzeczpospolita Babińska, „Przegląd Polski” 1882, z. 10.
Tatarowicz K., Katalog poloników periodycznych wydanych za granicą do roku 1939. Zbiory Biblioteki Jagiellońskiej, Kraków 1961.
Tazbir J., Rzeczpospolita Babińska w legendzie literackiej. Spór o znaczenie, „Przegląd Humanistyczny” 1972, nr 3.
Timofiejew A., Lubelskie lata Franciszka Morawskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska. Lublin-Polonia” 2005, Sectio FF, wol. 23.
Tworek S., W kręgu sporów o „Rzeczpospolitą Babińską”, „Rocznik Lubelski” 1972, t. 15.
Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832−1863. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik biobibliograficzny, Warszawa 1964;
Urban W., Pszonka Adam, Pszonka Jakub, Pszonka Stanisław, PSB, t. 29, Wrocław 1986.
Vrtel[-Wierczyński] S., Do dziejów satyry na Emigracji po r. 1831, „Pamiętnik Literacki” 1914/1915, nr 13/1/4.
Waga T., Historia książąt i królów polskich krótko zebrana, dla lepszego użytku powtórnie przejrzana i dodatkami pomnożona, [wyd. J. Lelewel], Wilno-Warszawa 1818.
Wichowa M., Pisarstwo Jana Ostroroga (1565−1622), Łódź 1998.
Widacka H., Rzeczpospolita Babińska i jej twórcy, Silva Rerum, 19 czerwca 2007 r., https://www.wilanow-palac.pl/rzeczpospolita_babinska_i_jej_tworcy.html (dostęp: 20.08.2020).
Wiercińska J., Oleszczyński Antoni, PSB, t. 23, Wrocław 1978.
Willaume J., Z politycznej satyry Wielkiej Emigracji, „Przeszłość” 1933, nr 5 i 6.
Wiszniewski M., Historia literatury polskiej, t. 6, Kraków 1844.
Wnuk A., Rzeczpospolita Babińska na trakcie z Urzędowa do Lublina, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2016.
Wójcicki K.W., Antoni Oleszczyński, „Kłosy” 1879, nr 720.
–, Przysłowia narodowe z wyjaśnieniem źrzódła początku oraz sposobu ich użycia, okazujące charakter, zwyczaje i obyczaje, przesądy, starożytności i wspomnienia ojczyste, t. 3, Warszawa 1830.
Wróblewska E., Satyra polityczna Wielkiej Emigracji, Warszawa 1977.
–, W kręgu demokratycznej satyry dziennikarskiej okresu Wielkiej Emigracji, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki humanistyczno-społeczne” 1971, z. 40, Historia VI.
Wyczawski H.E., Słownik polskich teologów katolickich, t. 4, Warszawa 1983.
Załuski J. A., Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących, z przypisami J. E. Minasowicza, nowymi przypisami pomnożył i wydał J. Muczkowski, Kraków 1832.
Zawadzki W., Zgony Powstańców Listopadowych na Żuławach i Powiślu 1831−1832, „Studia Elbląskie” 2011, nr 12.
Zieliński J. F., Wspomnienia z tułactwa, z rękopisów Towarzystwa Naukowego w Toruniu i Biblioteki Narodowej opracowała, wstępem i przypisami opatrzyła E. Wróblewska, Warszawa 1989.
Zieliński S., Bibliografia czasopism polskich za granicą 1830−1934, Warszawa 1935.
Żaliński H., Humor i satyra „Pszonki” w walce z przeciwnikami Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie” 1967, Prace Historyczne III, z. 26.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 248
Liczba cytowań: 0
