Stosunek carskiej cenzury zagranicznej do twórczości Juliusza Słowackiego w latach 1865–1914

Abstrakt

Celem tekstu jest analiza stosunku carskiej cenzury zagranicznej do tych samodzielnych wydań utworów Juliusza Słowackiego, które w latach 1865–1914 usiłowano sprowadzić do Cesarstwa. Artykuł składa się z trzech części. W pierwszej odtworzono wielkość, geografię, chronologię i tempo importu. W drugiej omówiono decyzje cenzury zagranicznej w odniesieniu do sprowadzanych edycji, natomiast w części trzeciej scharakteryzowano stosunek urzędników kontroli do poszczególnych dzieł poety: wskazano, które z nich kwestionowano w całości, a które we fragmentach.

Można przyjąć, że w latach 1830–1914 ukazało się dwieście osiemdziesiąt dwa osobne wydania dzieł Słowackiego w czterystu jeden tomach, w tym co najmniej sto dziewięćdziesiąt cztery w dwustu osiemdziesięciu ośmiu tomach opublikowano poza zaborem rosyjskim. W badanym okresie do carskich urzędów kontroli trafiło osiemdziesiąt cztery zagraniczne i zakordonowe edycje utworów poety w stu trzydziestu czterech tomach, co oznacza, że wwieziono wówczas 43,3% wydań i 46,5% tomów wydanych poza Cesarstwem Rosyjskim. W porównaniu z importem dzieł innych wielkich romantyków było to dużo, gdyż w wypadku Adama Mickiewicza wwieziono 26,0% edycji i 26,4% tomów, natomiast Zygmunta Krasińskiego – 27,3% wydań i 30,9% tomów. Zdecydowana większość sprowadzonych książek ukazała się w Galicji (siedemdziesiąt pięć edycji w stu dziewiętnastu tomach). Pochodziły one z dwóch ośrodków centralnych – Lwowa i Krakowa, oraz czterech prowincjonalnych – Złoczowa, Brodów, Stanisławowa i Kołomyi. Resztę sprowadzono z zagranicy (siedem edycji w dziesięciu tomach) – z Paryża, Lipska i Petersburga, oraz z prowincji pruskich (dwa wydania w pięciu tomach) – z Poznania i Mikołowa. Największą część importowanych wydań Słowackiego stanowiły osobne edycje poszczególnych utworów (czterdzieści pięć), nieco mniejszą – wydania zbiorowe, zawierające utwory reprezentujące różne gatunki literackie (trzydzieści sześć, w tym dwadzieścia cztery jednotomowe i dwanaście wielotomowych), najmniejszą zaś – zbiory korespondencji poety (trzy). Spośród osiemdziesięciu czterech edycji (w stu trzydziestu czterech tomach) utworów poety, które w badanym okresie rozpatrywała rosyjska cenzura zagraniczna, ostatecznie do obiegu bez żadnych ingerencji trafiło dwadzieścia osiem wydań (trzydzieści dziewięć tomów), przy czym cztery z nich (w dziewięciu tomach) wydawcy zakordonowi dostosowali do wymagań cenzuralnych obowiązujących w Cesarstwie. W piętnastu edycjach (trzydziestu tomach) urzędnicy nakazali usunąć niektóre utwory bądź większe lub mniejsze ich fragmenty, natomiast aż czterdzieści edycji (sześćdziesiąt pięć tomów) zatrzymali w całości. Mówiąc inaczej, blisko połowa sprowadzonych do Królestwa Polskiego edycji i tomów z tekstami Słowackiego nigdy nie trafiła do sprzedaży, a około jedną piątą z nich można było nabyć jedynie w wersji okaleczonej. W badanym okresie z zakordonowych i zagranicznych edycji twórczości poety w oficjalnym obiegu czytelniczym w zaborze rosyjskim miały szansę znaleźć się tylko nieliczne utwory, np. dramaty Balladyna, Maria Stuart, Mazepa oraz poematy Hugo, Arab, Mnich, Ojciec zadżumionych, W Szwajcarii czy też Godzina myśli. Inne ważne dzieła – Beniowski, Anhelli, Horsztyński, Fantazy – w wydaniach zakordonowych (na ogół w edycjach wielotomowych) zaczęły trafiać do rozpowszechniania w zaborze rosyjskim dopiero po rewolucji 1905 roku, i to jedynie w formie okaleczonej. Natomiast utworami konsekwentnie usuwanymi z importowanych edycji Słowackiego niemal przez cały badany okres były: Kordian, Rozmowa z Makryną Mieczysławską, Głos z wygnania do braci w kraju, a także liryki rewolucyjne z okresu powstania listopadowego: Hymn [Bogarodzico! Dziewico!], Kulik, Pieśń legionu litewskiego, Oda do wolności oraz wiersz Śmierć, co trzynaście lat stała koło mnie… Poza ostatnim z wymienionych tekstów utwory te dopuszczono po raz pierwszy do rozpowszechniania dopiero w drugiej połowie 1914 roku. Mimo to w plebiscycie przeprowadzonym w 1900 roku przez redakcję „Kuriera Warszawskiego” wśród ówczesnej elity intelektualnej i kulturalnej na temat najważniejszych osiągnięć kultury polskiej, w kategorii najwybitniejszych poetów polskich, Słowacki znalazł się na drugim miejscu za Mickiewiczem, a poematy W Szwajcarii i Król-Duch zajęły w rankingu trzecie i czwarte miejsce – po Panu Tadeuszu i Dziadach. Co więcej, Słowacki zwyciężył w dziale „literatura dramatyczna”, wyprzedzając Mickiewicza i Krasińskiego, przy czym za najwybitniejszy dramat polski w XIX wieku uznano Mazepę.