„Długi mój pobyt w Rosji nauczył mię zbytniej ostrożności…”. Pisarze wobec cenzury w latach trzydziestych XIX wieku

Abstrakt

Zagadnienia związane z dziewiętnastowieczną cenzurą nie są podejmowane często; sprowadzają się zazwyczaj do omawiania zasad funkcjonowania tej instytucji oraz skutków społecznych jej działania. Na opracowanie czekają tematy określające stosunek do cenzorskiego urzędu osób poddanych bezpośrednio jego restrykcjom: wydawców, księgarzy, a przede wszystkim pisarzy. Świadomość istnienia różnorodnych ograniczeń politycznych determinowała pracę twórczą, zmuszała do szukania rozwiązań obronnych, kształtowała formy kontaktów z animatorami życia społecznego kulturalnego. Wiedza o stosunku poszczególnych pisarzy do działań cenzury okazuje się konieczna w pracach edytorskich oraz dla zrozumienia różnorodnych zjawisk historycznoliterackich. W przypadku twórców starszego pokolenia istotny wpływ na tę świadomość miały doświadczenia z lat dwudziestych oraz poczucie wolności w okresie zrywu powstańczego, gdy Rząd Tymczasowy zlikwidował Wydział Cenzury w Królestwie Polskim.

            Czas po powstaniu charakteryzowało narastanie restrykcji politycznych ze strony zaborców, zmierzających do niszczenia ideałów wolnościowych, m.in. przez zwiększoną kontrolę słowa drukowanego. Pisarzem, który bardzo szybko zareagował na próby ograniczenia wolności druku, był Zygmunt Krasiński; jego korespondencja (głównie z przebywającym we Francji Konstantym Gaszyńskim) zawiera dużo ważnych i dramatycznych wypowiedzi o zamierzeniach zaborcy. Listy poety są też świadectwami lęku przed opresjami cenzury, paraliżującego działania twórcze. Konsekwencją obaw pisarza była decyzja opublikowania Nie-Boskiej komedii oraz Irydiona w Paryżu jako dzieł anonimowych. Krasiński ukrywał swe autorstwo nawet przed bliskimi znajomymi i podejmował różnorodne inicjatywy mistyfikujące swą sytuację literacką. Wysoka ocena obu dramatów w środowisku emigracyjnym niwelowała stopniowo obawy poety o przyszłość pisarską, dlatego też w następnych latach liczba jego wypowiedzi o cenzurze systematycznie malała. W listach pojawiały się natomiast informacje o sposobach życia pisarza w rzeczywistości zdeterminowanej organami nadzoru nad myślą i słowem. Poecie zdarzało się nawet pisać o cenzurze z humorem.

            Zgoła inaczej kształtował się stosunek do cenzury Juliusza Słowackiego. Autor powstańczych wierszy-hymnów wyjechał na Zachód jako emisariusz rządu, korzystał więc z niejawnych sposobów utrzymywania łączności z krajem. Świadomy istniejących ograniczeń politycznych, żywił jednak nadzieję budowania swej przyszłości literackiej w strukturach emigracyjnych. Sukcesy czytelnicze trzech tomików poetyckich umocniły ten optymizm, rugowany stopniowo informacjami o narastających represjach politycznych w kraju. Sytuację pogarszała ograniczona możliwość utrzymywania regularnych kontaktów listowych z najbliższą rodziną, a tym samym niemożność włączenia bliskich we własne życie literackie. Coraz większe trudności wydawnicze stawały się przyczyną depresji twórczej poety — przeświadczenia, że nic już nie napisze, bo żadne dzieło nie może być opublikowane za jego życia. Pod koniec lat trzydziestych w rzeczywistości naznaczonej wszechstronnym nadzorem cenzuralnym autor Kordiana nie widział miejsca dla swej twórczości.

            Wyraźnie podobny do postawy Słowackiego był też stosunek do cenzury Adama Mickiewicza. Poeta, starszy o ponad dziesięć lat od omówionych kolegów po piórze, z cenzurą miał do czynienia przez cały wcześniejszy okres swej twórczości, ale w kształcie innym niż uzyskała ona na skutek popowstaniowej reorganizacji. Doświadczenia cenzuralne z lat dwudziestych były źródłem dosyć optymistycznego zapatrywania się Mickiewicza na swój żywot literacki; ponadto poeta zerwał niemal wszystkie kontakty z krajem, zdecydował się na życie emigracyjne i był uprzywilejowanym autorem polskich wydawców w Paryżu, drukując w ciągu trzech lat utwory czyniące go wieszczem narodowym. Bardzo szybko jednak przekonał się (jak Słowacki) o niemożności dotarcia swych utworów do czytelników krajowych, a klęska emigracyjnego ruchu wydawniczego na obczyźnie odebrała mu nadzieję utrwalania swych utworów drukiem i utrzymywania się z pisarstwa.

            Interesującym kontekstem dla wspomnianych postaw wobec cenzury czołowych pisarzy emigracyjnych okazują się wypowiedzi rozpoczynającej swój literacki żywot młodej pisarki krajowej, Narcyzy Żmichowskiej. Znając z autopsji ciężar restrykcji cenzuralnych, uniemożliwiających kontakty korespondencyjne oraz kolportaż literatury, pisała (w listach do przebywających we Francji: brata Erazma oraz brata swej przyjaciółki, Feliksa Michałowskiego) o konsekwencjach społecznych tych ograniczeń, ale też sposobach przeciwstawiania się im, m.in. ucząc się fragmentów najważniejszych utworów na pamięć, by spisać je po powrocie do kraju. Niejako na marginesie ujawniła też sposoby pokonywania komory celnej i przewożenia przez kordon zakazanych publikacji. Zdobyte podczas wyjazdu do Francji doświadczenia podróżnicze Żmichowska wykorzystywała w następnych dziesięcioleciach w swej działalności pisarskiej, ale i społecznej, wielokrotnie przekraczając narzucone przez zaborcę ograniczenia i pisząc o nich bez lęku.

            W wypowiedziach pisarzy na temat cenzury wyraźna jest ambiwalencja postaw: z jednej strony – lęk, z drugiej – potrzeba ujawniania mechanizmów działania instytucji nadzoru nad słowem, co wydawało się postulatem oczywistym, choć nie zawsze możliwym do realizowania, gdyż wszelka krytyka zaborczego urzędu była zakazana. Podstawowym zadaniem piszących było znalezienie takich form przekazu, które wymykały się spod politycznego nadzoru. Wraz z narastaniem doświadczeń społecznych i opanowywaniem sposobów przeciwstawiania się cenzurze malała liczba wypowiedzi na jej temat. Potwierdza to korespondencja analizowanych pisarzy.