Poza lekturą. O materialności rzeczy pisanych w sytuacjach ekstremalnych
DOI:
https://doi.org/10.12775/SE.2024.0001Słowa kluczowe
dziennik, materialność, narzędzie pisania, nośnik, praktyka piśmienna, II wojna światowa, ZagładaAbstrakt
W artykule autor zwraca uwagę, że zapisy dokonywane w czasie wojny i Zagłady, w sytuacjach ekstremalnych – takich jak obóz koncentracyjny, obóz zagłady, łagier, getto, bunkier czy okopy – charakteryzują się specyficzną materialnością, która powinna być brana pod uwagę przy analizie tych zapisów. Zapisy te (np. dzienniki czy listy) nie powinny być analizowane i interpretowane jedynie w wyniku procesu lektury, a ich materialność nie powinna być „czytana” tak jak tekst. Autor pokazuje znaczenie elementów materialności zapisów, takich jak: materiał, nośnik, narzędzie pisania, wygląd pisma, zniszczenia, struktura materialna. Podkreśla także materialny, a zarazem performatywny aspekt różnego rodzaju działań związanych ze sposobem istnienia rzeczy pisanych w sytuacjach ekstremalnych, tworzących dynamiczną sieć praktyk, na którą składają się m.in. pisanie, ukrywanie, przepisywanie, przekazywanie, poszukiwanie i odnajdywanie, konserwowanie, archiwizowanie, wreszcie publikowanie oraz prezentowanie rzeczy pisanych w sytuacjach ekstremalnych na wystawach. Właśnie wystawy, obok publikacji książkowych i materiałów archiwalnych, stanowią zasób przykładów wykorzystywanych w artykule.
Bibliografia
Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, 2010, red. Ph. Artières i P. Rodak, Warszawa.
Antropologia praktyk językowych, 2016, red. G. Godlewski, A. Karpowicz i M. Rakoczy, Warszawa.
Archiwum Ringelbluma, Żydowski Instytut Historyczny, https://www.jhi.pl/nauka/archiwum-ringelbluma-i-grupa-oneg-szabat/pelna-edycja-archiwum-ringelbluma (dostęp: 1.12.2021).
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, 2015, t. 23: Dzienniki z getta warszawskiego, oprac. K. Person, Z. Trębacz i M. Trębacz, Warszawa.
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, 2017, t. 1: Listy o Zagładzie, oprac. R. Sakowska, Warszawa.
Archiwum Ringelbluma: antologia, 2020, oprac. M. Janczewska i J. Leociak, Wrocław.
Barthes R., 1998, Od dzieła do tekstu, „Teksty Drugie”, nr 6.
Borwicz M. M., 1947, Wstęp, w: Pieśń ujdzie cało… Antologia wierszy o Żydach pod okupacją niemiecką, oprac. i wstęp M. M. Borwicz, Warszawa–Łódź–Kraków (reprint: Lublin 2012).
Chaise en bois retrouvée au siège de la Gestapo (Paris, entre 1942 et 1944), 2019, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Czapski J., 1990, Proust w Grizowcu, w: idem, Czytając, Kraków.
Czermińska M., 2006, Świadectwo, ślad i milczenie wobec doświadczeń Historii, w: Teraźniejszość i pamięć przeszłości. Rozumienie historii w literaturze polskiej XX i XXI wieku, red. H. Gosk i A. Zieniewicz, Warszawa.
Dokumentacja konserwatorska dziennika Żydówki z getta warszawskiego tzw. „Dziennika Marylki” przechowywanego w Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku, 2010 (APMM, AZ 226/10).
Domańska E., 2017, Nekros. Wprowadzenie do ontologii martwego ciała, Warszawa.
Dziadkiewicz B., 2021, Uwagi o tekstach, w: J. Korczak, Pisma czasu wojny (1939–1942), red. H. Kirchner, oprac. i uwagi o tekstach B. Dziadkiewicz, geneza utworów J. Leociak, przypisy M. Ciesielska przy współpracy A. M. Czernow, Warszawa.
E. Ringelblum, 1983, Kronika getta warszawskiego: wrzesień 1939–styczeń 1943, red. A. Eisenbach, przeł. z jidisz A. Rutkowski, Warszawa.
Epsztein T., 2011, Inwentarz Archiwum Ringelbluma, Warszawa.
Gdy nieme groby przemawiają… Archiwum dr. Jana Zygmunta Robla, 2023, cz. 4, red. D. Jastrzębska-Golonka i E. Kowalska, oprac. dok. E. Dulna-Rak i K. Ziębik, Warszawa.
Gdy nieme groby przemawiają… Archiwum dr. Jana Zygmunta Robla, 2023, red. D. Jastrzębska-Golonka i E. Kowalska, cz. 1–4, Warszawa.
Głowiński M., 2000, Victor Klemperer: Dziennik czasu Zagłady, w: V. Klemperer, Chcę dawać świadectwo aż do końca, t. 1: Dzienniki 1933–1938, przeł. A. i A. Klubowie, Kraków.
Gradowski Z., 1971, [List], w: Wśród koszmarnej zbrodni. Rękopisy członków Sonderkommando, „Zeszyty Oświęcimskie”, nr 2 (specjalny), wybór i oprac. J. Bezwińska i D. Czech.
Ingold T., 2012, Materiały przeciwko materialności, przeł. M. Wawrzyńczak, w: Materialność, red. K. Gutfrański, A. Hendriks, I. Moreira, A. Szyłak i L. Vergara, Gdańsk.
Janczewska M., 2012, Archiwum Ringelbluma jako tekst globalny, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska i J. Leociak, Warszawa.
Jarochowska M., Posłowie, w: Pamiętnik Dawida Rubinowicza, 1960, wstęp J. Iwaszkiewicz, komentarze A. Rutkowski, posłowie M. Jarochowska, Warszawa.
K. I. Gałczyński, 2009, Notatnik spisany w dniach 18 sierpnia–18 listopada 1941 r. w Altengrabow, Warszawa.
Knoll R., 2012, Dziennik, wstęp i oprac. J. Kowalska-Leder, Warszawa.
Korczak J., 2021, Pisma czasu wojny (1939–1942), red. H. Kirchner, oprac. i uwagi o tekstach B. Dziadkiewicz, geneza utworów J. Leociak, przypisy M. Ciesielska przy współpracy A. M. Czernow, Warszawa.
Kowalska-Leder J., 2009, Doświadczenie Zagłady z perspektywy dziecka w polskiej literaturze dokumentu osobistego, Wrocław.
Kowalska-Leder J., 2012, Wstęp, w: R. Knoll, Dziennik, wstęp i oprac. J. Kowalska-Leder, Warszawa.
Kowalska-Leder J., 2012, Nota edytorska, w: R. Knoll, Dziennik, wstęp i oprac. J. Kowalska-Leder, Warszawa.
Latour B., 2010, Splatając na nowo to, co społeczne. Wprowadzenie do teorii aktora-sieci, przeł. A. Derra i K. Abriszewski, wstęp K. Abriszewski, Kraków.
Latude, Chemise, Prison de la Bastille, 1761, 2019, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Le Brass L., 2019, Introduction. Manuscrits de l’extrême : prison, passion, péril, possession, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Lejeune Ph., Bogaert C., 2003, Un journal à soi. Histoire d’une pratique, Paris.
Leociak J., 1997, Tekst wobec Zagłady. (O relacjach z getta warszawskiego), Wrocław.
Leociak J., 2005, Literatura dokumentu osobistego jako źródło do badań na zagładą Żydów. Rekonesans metodologiczny, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, nr 1.
Leociak J., 2012, Świadectwo jako strategia autobiograficzna, w: Literatura polska wobec Zagłady (1939–1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska i J. Leociak, Warszawa.
Leociak J., 2020, Wstęp, w: Archiwum Ringelbluma. Antologia, wstęp J. Leociak, oprac. M. Janczewska i J. Leociak, Wrocław.
Leociak J., 2022, Dzienniki czasu wojny. Od form tradycyjnych ku pograniczom gatunku, w: Zapisywanie wojny. Dzienniki z lat 1939–1945, red. M. Libich i P. Sadzik, Warszawa.
Leociak J., 2024, Podziemny Muranów, Wołowiec.
Libionka D., 2023, Losy tekstu, w: Dziennik Maryli. Życie i śmierć w getcie warszawskim, red. D. Libionka, Warszawa.
Magnin A., 2019, Billet clandestin (Prison de Dijon ; Côte-d’Or), octobre 1942, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Maître B., 2019, Billet clandestin (Prison de Vesoul, Haute-Saône, janvier 1944), w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Mark B., 1971, O rękopisie Załmena Gradowskiego, w: Wśród koszmarnej zbrodni. Rękopisy członków Sonderkommando, „Zeszyty Oświęcimskie”, nr 2 (specjalny), wybór i oprac. J. Bezwińska i D. Czech.
Olsen B., 2013, W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, przeł. B. Shallcross, Warszawa.
Opis spuścizny katyńskiej [1944, Kraków], 2023, w: Gdy nieme groby przemawiają… Spuścizna katyńska, red. D. Jastrzębska-Golonka i E. Kowalska, Warszawa.
Orzeczenie sądowo-lekarskie dr. Mariana Wodzińskiego [1943, Kraków], 2023, w: Gdy nieme groby przemawiają… Spuścizna katyńska, red. D. Jastrzębska-Golonka i E. Kowalska, Warszawa.
Ozola A., 2018, Sibīrijā tapušas vēstules uz bērza tāss / Letters written in Siberia on birch bark, Tukums.
Pamiętnik Dawida Rubinowicza, 1960, wstęp J. Iwaszkiewicz, komentarze A. Rutkowski, posłowie M. Jarochowska, Warszawa.
Patrzyłam na usta… Dziennik z warszawskiego getta, 2008, red. P. Weiser, Kraków–Lublin.
Pisane paznokciem, 1998, wstęp S. Datner, posłowie A. Kamieńska, „Więź”, numer specjalny: Pod wspólnym niebem. Tematy polsko-żydowskie.
Pomian K., 2006, Historia. Nauka wobec pamięci, Lublin.
Poncet J., 2019, Lettre écrite sur écorce du bouleau (Sainte-Marie-au-Pays-des-Hurons ; Nouvelle France), 18 juin 1647, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Rodak P., 2006, Wojna i zapis. O dziennikach wojennych, w: Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. S. Buryła i P. Rodak, Kraków.
Rodak P., 2021, Le journal personnel en tant que probléme littéraire, w: Médiatrice des cultures. Mélanges offerts à Maria Delaperrière, sous la dir. de K. Siatkowska-Callebat, A. Wojda, Ch. Zaremba, avec la coll. de C. Royer, X. Galmiche, Paris, s. 125–142.
Rodak P., Między dokumentem, świadectwem, praktyką piśmienną i literaturą. O zmianie statusu dzienników czasu wojny i Zagłady, w: Zapisywanie wojny. Dzienniki z lat 1939–1945, red. M. Libich, P. Sadzik, Warszawa.
Schnepf-Kołacz Z., 2023, Pod powierzchnią. Źródła do wystawy „Wokół nas morze ognia”: teksty, zdjęcia, obiekty, w: Wokół nas morze ognia [katalog wystawy Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim; autorka koncepcji: B. Engelking, kuratorka: Z. Schnepf-Kołacz], Warszawa.
Tillion G., 2019, Lettre au tribunal (Prison de Fresnes ; Val-de-Marne), janvier 1943, w: Manuscrits de l’extrême, sous la dir. de L. Le Bras, Paris.
Weiser P., 2008, „Habent sua fata libelli” w czasie Zagłady, w: Patrzyłam na usta… Dziennik z warszawskiego getta, red. P. Weiser, Kraków–Lublin.
Weiser P., 2008, Maryla: pozostałości jej tekstu, wyobrażenie jej losów, w: Patrzyłam na usta… Dziennik z warszawskiego getta, red. P. Weiser, Kraków–Lublin.
Wiatr E., 2022, „Czy w ogóle ktoś je czytać będzie” – nowe spojrzenie na dziennik Abrama Łaskiego, w: Zapisywanie wojny. Dzienniki z lat 1939–1945, red. M. Libich, P. Sadzik, Warszawa.
Zawada A., 1991, Wojenny notatnik Iwaszkiewicza, w: J. Iwaszkiewicz, Notatki 1939–1945, aneks A. Iwaszkiewiczowa, oprac. A. Zawada, Wrocław.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Paweł Rodak
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 42
Liczba cytowań: 0
