PRYWATNE ARCHIWA POLITYCZNE W POLSCE XVI WIEKU

Abstrakt

Przez prywatne archiwum polityczne rozumiem całość akt świadomie zgromadzoną przez osobę prywatną w związku z jej uczestnictwem w życiu politycznym, w celu wykorzystania w działalności publicznej jako źródło argumentacji oraz informacji o czynnikach i mechanizmach procesów politycznych. Prywatne archiwa polityczne pierwszej połowy XVI wieku tworzone były przede wszystkim przez współpracowników królewskich, często w związku z wykonywanymi przez nich obowiązkami służbowymi. Obowiązki te mogły inspirować do zbieractwa akt politycznych na prywatny użytek. W okresie panowania Zygmunta Augusta rozwinęły się archiwa działaczy szlacheckich, niewielkich rozmiarów i skoncentrowane na życiu parlamentarnym. Prywatne archiwa polityczne powstawały także poza obozem egzekucyjnym, mianowicie w środowisku skupionym wokół dworu królewskiego. Po roku 1572 ton wśród twórców archiwów politycznych nadają magnaci koronni i litewscy. Archiwa działaczy średnioszlacheckich, nieliczne i ubogie, co prawda nie znikają zupełnie, stają się jednak trudne w ogóle do identyfikacji. Rozwój dotyczył wyłącznie skarbnic dokumentowych tworzonych przez magnatów. To oni mieli środki i możliwości tworzyć prawdziwie cenne archiwa polityczne. Tak jak w poprzednim okresie w archiwaliach politycznych odbijał się dynamizm ruchu egzekucyjnego, tak teraz z ich rozwojem najlepiej koresponduje budowa systemu patronatu i klienteli lub też tradycyjnie ujmowanej magnackiej oligarchii, zależnie od punktu widzenia. Spuścizna poprzednich pokoleń stanowiła dla polityków XVI wieku skarbnicę wzorców i rozwiązań. Ze skarbnicy tej korzystano wybiórczo, rezygnując z przypominania zwyczajów i praw niewygodnych, nadając zaś niekiedy walor precedensu aktom nieoczekiwanym, zyskującym nagle nową wagę, a w zmienionych warunkach politycznych praktycznie też nową treść. Stosowanie zasady interpretacji sprzyjało zainteresowaniu się dawnymi ustawami i wzorcami zachowań zapisanymi w aktach. Akta stały się nieodłącznym składnikiem polskiej kultury politycznej XVI wieku, a ich gromadzenie stawało się koniecznością dla polityka chcącego odgrywać wybitniejszą rolę w życiu publicznym. Dostrzec można prawidłowość, że im większą chce odgrywać się rolę, w tym szerszym zakresie należy korzystać z archiwaliów i tym więcej gromadzić akt. Cechą archiwum politycznego wydaje się być przy tym pozostawanie znacznej części jego zasobu w stanie spoczynku, który przerywa dopiero zewnętrzna konieczność i wola użytkownika decydującego się na spożytkowanie tego, a nie innego pasującego do sytuacji tekstu.