Ewolucja terytorialnego samorządu żydowskiego 1648-1764
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2025.33.02.02Słowa kluczowe
Żydzi, pogłówne żydowskie, skarbowość, samorządAbstrakt
Celem artykułu jest przedstawienie problematyki żydowskiego samorządu terytorialnego w XVII-XVIII w. w świetle nowych dokumentów. Przedstawiono jego ewolucję spowodowaną kryzysem państwa oraz znaczącymi zmianami demograficznymi, szczególnie osadnictwem Żydów w majątkach prywatnych. Niezdolność samorządu żydowskiego do realizacji głównego zadania, jakim z punktu widzenia państwa był rozkład i pobór pogłównego żydowskiego, sprawiły, że rola i znaczenie żydowskiego samorządu terytorialnego były stopniowo ograniczane. W rezultacie żydowska starszyzna utraciła kontrolę nad poborem tego podatku, a jego rozkład poddawany był kontroli skarbu i trybunałów skarbowych
Bibliografia
Źródło rękopiśmienne i materiały niepublikowane
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie (CDIAL), fond 9, op. 1, sp. 505.
Centralne Państwowe Archiwum Ukrainy w Kijowie (CDIAK), fond 25, op. 1, sp. 425.
Lwowska Biblioteka Naukowa im. Stefanyka, fond 103, op. 1, d. 6466.
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
Wydawnictwa źródłowe
Cygielman S. (1997), Jewish Autonomy in Poland and Lithuania until 1648 (5408), Jerusalem.
Jewish Privileges in the Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland‑Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries (1985), red. J. Goldberg, t. I, Jerusalem.
Pinkas Va’ad arba’ aratsot: likute takanot, ketavim u-reshumot. 1, 1580–1792 [PVVA] (1986), red. I. Halpern, I. Bartal, Jerozolima.
Sejm Czterech Ziem. Źródła [SCZ] (2011), wyd. J. Goldberg, A. Kaźmierczyk, Warszawa.
Volumina Legum (1860), t. VI, VII, wyd. J. Ohryzko, Petersburg.
Żydowski samorząd ziemski w Koronie (XVII–XVIII wiek). Źródła [ŻSZ] (2019), wyd. A. Kaźmierczyk, P. Zarubin, Kraków.
Opracowania
Bałaban M. (1919), Die Judenstadt von Lublin, Berlin.
Bałaban M. (1931), Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, t. I, Kraków.
Bałaban M. (1932), Z zagadnień ustrojowych żydostwa polskiego. Lwów a ziemstwo rusko‑bracławskie w XVIII w., Lwów.
Bałaban M. (1936), Historja Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, t. II, Kraków.
Ciesielski T. (2009), Armia Koronna w czasach Augusta III, Warszawa.
Doktór J. (2020), Powstanie i likwidacja sejmów żydów polskich – próba nowego spojrzenia w perspektywie europejskiej, „Kwartalnik Historii Żydów”, nr 4 (276), s. 787–829.
Ettinger S. (1993), The Council of the Four Lands, w: The Jews in the Old Poland 1000–1795, red. A. Polonsky, J. Basista, A. Link‑Lenczowski, London, s. 93–109.
Finkelstein L. (1975), Jewish Self‑Government in the Middle Ages, Wesport, Connecticut.
A History of the Jewish People (1976), red. H. G. Ben‑ Sasson, Cambridge, Massachusetts.
Horn M. (1995–1996), Ewolucja zależności żydowskiego sądownictwa od władzy monarszej w Polsce i na Litwie do 1572 roku, „Biuletyn ŻIH”, t. 175–178, s. 3–26.
Hundert G.D. (1991), The Jews in a Polish Private Town. The Case of Opatów in the Eighteenth Century, Baltimore.
Kalik J. (2009), Scepter of Judah. The Jewish Autonomy in the Eighteenth Century Crown Poland, Leiden.
Kalik J. (2018), Reassessment of the Jewish Poll‑Tax Assessment lists from Eighteenth‑Century Crown of Poland, w: New Directions in the History of the Jews in the Polish Lands, red. A. Polonsky, H. Węgrzynek i A. Żbikowski, Boston, s. 255–260.
Kalik J. (2022), Office Holders of the Council of Four Lands, 1595–1764, „Polin”, t. 34, s. 129–162.
Kaźmierczyk A. (2011), rec. J. Kalik, Scepter of Judah. The Jewish Autonomy in the Eighteenth Century Crown Poland, „Kwartalnik Historyczny”, CXVIII, s. 577–583.
Kaźmierczyk A. (2018), Czy rzeczywiście niezależni? Samorząd terytorialny Żydów a ustrój Rzeczypospolitej, w: Studia z dziejów Europy Środkowo‑Wschodniej, red. W. Bondyra, D. Kupisz, J. Ternes, L. Wierzbicki, Lublin, s. 93–107.
Kaźmierczyk A. (2022), Permanent Crisis. The Decline of Jewish Self‑Government in Poland in the Seventeenth and Eighteenth Centuries, „Polin”, t. 34, s. 182–290.
Kaźmierczyk A. (2024), Ziemstwo chełmsko-bełskie w strukturach samorządu terytorialnego Żydów, w: Województwo bełskie (1462–1772). Społeczeństwo, polityka, gospodarka, kultura, red. K. Jakimowicz, Lublin, s. 71–86.
Kupisz D. (2015), Mieszkańcy województwa lubelskiego a wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny i kryzysu państwa w latach 1702–1717, w: Społeczeństwo a wojsko. Społeczeństwo staropolskie, red. I. Dacka‑ Górzyńska, M. Nagielski, A. Karpiński, t. 4, Warszawa, s. 211–239.
Leszczyński A. (1994), Sejm Żydów Korony 1623–1764, Warszawa.
Michałowska‑ Mycielska A. (2014), Sejm Żydów litewskich (1623–1764), Warszawa.
Muszyńska J. (1998), Dyspartyment pogłównego żydowskiego w Koronie w 1717 r., „Czasy Nowożytne”, t. V, s. 119–131.
Nadav M. (1993), Regional Aspects of the Autonomy of Polish Jews: The History of the Tykocin Kehilla 1670–1782, w: The Jews in the Old Poland 1000–1793, red. A. Polonsky, J. Basista, A. Link‑Lenczowski, London, s. 166–173.
Nycz M. (1938), Geneza reform skarbowych Sejmu Niemego. Studium z dziejów skarbowo‑wojskowych z lat 1697–1717, Poznań.
Palkij A. (2000), Sejmy 1736 i 1738 roku: u początków nowej sytuacji politycznej w Rzeczypospolitej, Kraków.
Perłakowski A. (2004), Jan Jerzy Przebendowski jako podskarbi wielki koronny (1703–1729), Kraków.
Polonsky A. (2010), The Jews in Poland and Russia, vol. I: 1350 to 1881, Oxford–Portland, Oregon.
Raba J. (1982), Protokol szel kinus waad galil Wolin bi‑sznat 1700 (chalukat mas ha‑gulgolet) [Protokół z zebrania rady sejmiku Wołynia z 1700 roku. (Podział podatku pogłównego)], „Gal‑ Ed” 6, s. 220–228.
Rosman M. (2021), rec. Żydowski samorząd ziemski, „Kwartalnik Historyczny”, nr 5, s. 248–253.
Rosman M. (2022), Jewish Autonomy in Poland and the Polish Regime, w: M. Rosman, Categorically Jewish. Distinctly Polish. Polish Jewish History Reflected and Refracted, London, s. 183–200.
Rybarski R. (1939), Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana III, Warszawa.
Schiper I. (1931), Komisja Warszawska. Przyczynek do dziejów autonomji Żydów w dawnej Polsce, w: Księga jubileuszowa ku czci D-ra Markusa Braudego, Warszawa, s. 147–154.
Teller A. (2000), The Laicization of Early Modern Jewish Society, w: Schöpferische Momente des europäischen Judentums in der frühen Neuzeit, M. Graetz (red.), Heidelberg, s. 333–349.
Wroczyńska E. (2010), Wpływ kahału tykocińskiego na powstawanie i rozwój gmin żydowskich na Podlasiu w świetle pinkasu tykocińskiego 381–566 (1621–1806), w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. II, red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok, s. 461–471.
Zarubin Z. (2018), Żydzi ziemstwa lubelskiego w wiekach XVII–XVIII, w: Studia z dziejów Europy Środkowo‑Wschodniej, red. W. Bondyra, D. Kupisz, J. Ternes, L. Wierzbicki, Lublin, s. 663–682.
Zwierzykowski M. (2020), Z dziejów negocjacji warszawskich przed Sejmem Niemym – geneza dwóch konstytucji: o regulaminie punktualnej płacy i dyscyplinie wojskowej w świetle diariusza autorstwa Antoniego Sebastiana Dembowskiego, w: Studia nad Konfederacją Tarnogrodzką i Sejmem Niemym, red. T. Ciesielski, Warszawa, s. 105–129.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Adam Kaźmierczyk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 10
Liczba cytowań: 0