Віцебскія замкі ў XIV – першай палове XVII ст.: архітэктура і соцыум
DOI:
https://doi.org/10.12775/RL.2024.10.01Słowa kluczowe
замак, рэзідэнцыя, фартэцыя, фартыфікацыя, Віцебск, Беларускае Падзвінне, Вялікае Княства ЛітоўскаеAbstrakt
У артыкуле зроблена спроба на падставе пісьмовых крыніц і вынікаў археалагічных раскопак аднавіць першапачатковы выгляд Віцебскіх мураваных замкаў XIV ст. і разгледзець трансфармацыю іх архітэктуры, сістэмы будаўніцтва і рамонта ўмацаванняў у перыяд да сярэдзіны XVII ст. Таксама аналізуюцца сацыяльная структура насельніцтва Віцебскіх замкаў і функцыянаванне службаў, звязаных з іх забеспячэннем неабходнымі рэсурсамі і паслугамі.
Bibliografia
Архіўныя крыніцы
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dz. II, ks. 11; dz. II Supl., sygn. 502; dz. X, sygn. 598.
Riksarkivet, Extranea IX Polen, vol. 105.
Государственный архив Тверской области, ф. 1409, оп. 1, д. 1521.
Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, ф. 1751, воп. 1, спр. 12, 23; ф. КМФ-18, воп. 1, спр. 32, 36, 47, 60, 249.
Российский государственный архив древних актов, ф. 192, оп. 1, Витебская губ., № 2.
Центральний державний історичний архів України, ф. 48, оп. 1, од. зб. 120.
Друкаваныя крыніцы
Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, t. 4: 1535–1547, t. 7: 1554–1572, Lwów 1890, 1910.
Lietuvos metrika. Knyga 5: (1427–1506). Užrašymų knyga 5, wyd. E. Banionis, Vilnius 1993.
Lietuvos metrika. Knyga 9: (1511–1518). Užrašymų knyga 9, wyd. K. Pietkiewicz, Vilnius 2002.
Lietuvos metrika. Knyga 24: (1540–1544). Užrašymų knyga 24, wyd. A. Dubonis, D. Antanavičius, Vilnius 2013.
Lietuvos metrika. Knyga 37: (1552–1561). Užrašymų knyga 37, wyd. D. Baronas, Vilnius 2011.
Lietuvos metrika. Knyga 224: (1522–1530). 4-oji Teismų bylų knyga (XVI a. pabajgos kopija), wyd. S. Lazutka, I. Valikonytė ir kt., Vilnius 1997.
Stryjkowski M., Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiej Rusi, t. 2, Warszawa 1846.
VL, t. 4, Petersburg 1854.
Акты издаваемые Виленскою археографическою комиссиею, т. 5: Акты Брестскаго и Городненскаго гродских судов, Вильна 1871 / Akty izdavaemye Vilenskoi͡u arkheograficheskoi͡u komissiei͡u, t. 5: Akty Brestskago i Gorodnenskago grodskikh sudov, Vil'na 1871.
Беларускі архіў, т. 2: Літоўская метрыка (XV–XVI ст.), выд. З. Даўгяла, Мінск 1928 / Belaruski arkhiŭ, t. 2: Litoŭskai͡a metryka (XV–XVI st.), vyd. Z. Daŭhi͡ala, Minsk 1928.
Витебская старина, т. 1, 4, 5, сост. и изд. А.П. Сапунов, Витебск 1883, 1885, 1888 / Vitebskai͡a starina, t. 1, 4, 5, sost. i izd. A.P. Sapunov, Vitebsk 1883, 1885, 1888.
Віцебска-Рыжскія акты XIII–XVII ст.: дагаворы і службовая карэспандэнцыя паміж органамі кіравання горада Віцебска і ганзейскага горада Рыгі (з былога комплекса Ruthenica Дзяржаўнага Гістарычнага Архіва Латвіі), т. 1, падрыхт. А. Дзярновіч, Мінск 2005 / Vitsebska-Ryz͡hskii͡a akty XIII–XVII st.: dahavory i sluz͡hbovai͡a karėspandėntsyi͡a pamiz͡h orhanami kiravanni͡a horada Vitsebska i hanzeĭskaha horada Ryhi (z byloha kompleksa Ruthenica DZi͡arz͡haŭnaha Histarychnaha Arkhiva Latvii), t. 1, padrykht. A. Dzi͡arnovich, Minsk 2005.
Документы Московского архива Министерства юстиции, т. 1, подгот. М. Довнар-Запольский, Москва 1897 / Dokumenty Moskovskogo arkhiva Ministerstva i͡ustit͡sii, t. 1, podgot. M. Dovnar-Zapo͡lskiĭ, Moskva 1897.
Историко-юридические материалы, извлеченные из актовых книг губерний Витебской и Могилевской, т. 1, 2, 19, 20, 21, 22, 26, 31, Витебск 1871–1903 / Istoriko-i͡uridicheskie materialy, izvlechennye iz aktovykh knig guberniĭ Vitebskoĭ i Mogilevskoĭ, t. 1, 2, 19, 20, 21, 22, 26, 31, Vitebsk 1871–1903.
Метрыка Вялікага Княства Літоўскага: кніга № 35 (1551–1558): кніга запісаў № 35 (копія канца XVI ст.), падрыхт. А.А. Мяцельскі, Мінск 2020 / Metryka Vi͡alikaha Kni͡astva Litoŭskaha: kniha № 35 (1551–1558): kniha zapisaŭ № 35 (kopii͡a kantsa XVI st.), padrykht. A.A. Mi͡atse͡lski, Minsk 2020.
Полное собрание русских летописей, т. 32: Хроники: Литовская и Жмойтская, и Быховца. Летописи: Баркулабовская, Аверки и Панцырного, Москва 1975 / Polnoe sobranie russkikh letopiseĭ, t. 32: Khroniki: Litovskai͡a i Zhmoĭtskai͡a, i Bykhovt͡sa. Letopisi: Barkulabovskai͡a, Averki i Pant͡syrnogo, Moskva 1975.
Полоцкая ревизия 1552 года, подгот. И.И. Лаппо, Москва 1905 / Polot͡skai͡a revizii͡a 1552 goda, podgot. I.I. Lappo, Moskva 1905.
Русская историческая библиотека, т. 20: Литовская Метрика, ч. 1, Санкт-Петербург 1903 / Russkai͡a istoricheskai͡a biblioteka, t. 20: Litovskai͡a Metrika, ch. 1, Sankt-Peterburg 1903.
Сборник Императорского Русского Исторического Общества, т. 35: Памятники дипломатических сношений древней России с державами иностранными. 1. Памятники дипломатических сношений Московского государства с Польско-Литовским государством в царствование великого князя Ивана Васильевича, ч. 1: Годы с 1487 по 1533, Санкт-Петербург 1882 / Sbornik Imperatorskogo Russkogo Istoricheskogo Obshchestva, t. 35: Pami͡atniki diplomaticheskikh snosheniĭ drevneĭ Rossii s derzhavami inostrannymi. 1. Pami͡atniki diplomaticheskikh snosheniĭ Moskovskogo gosudarstva s Pol'sko-Litovskim gosudarstvom v t͡sarstvovanie velikogo kni͡azi͡a Ivana Vasil'evicha, ch. 1: Gody s 1487 po 1533, Sankt-Peterburg 1882.
Судебная книга витебского воеводы, господарского маршалка, волковыского и оболецкого державцы М.В. Клочко. 1533–1540 (Литовская метрика. Книга № 228. Книга судных дел № 9), подгот. В.А. Воронин, А.И. Груша, И.П. Старостина, А.Л. Хорошкевич, Москва 2008 / Sudebnai͡a kniga vitebskogo voevody, gospodarskogo marshalka, volkovyskogo i obolet͡skogo derzhavt͡sy M.V. Klochko. 1533–1540 (Litovskai͡a metrika. Kniga № 228. Kniga sudnykh del № 9), podgot. V.A. Voronin, A.I. Grusha, I.P. Starostina, A.L. Khoroshkevich, Moskva 2008.
Літаратура
Baronas D., Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės puškoriai Žygimanto Augusto laikais (1548–1572), “Karo archyvas” 15, 1998, s. 24–50.
Bobierski W., Architektura kościoła i kolegium jezuitów w Witebsku, “Roczniki Humanistyczne” 50, 2002, z. 4, s. 323–358.
Jasnowski J., Materjały do działalności wojskowej Floriana Zebrzydowskiego, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 9, 1937, z. 2, s. 267–304.
Łopatecki K., Okoliczności powstania i przydatność wojskowa mapy Descriptio Ducatus Polocensis Stanisława Pachołowieckiego (1580), „Terminus” 19, 2017, z. 1(42), s. 75–126.
Mikulski W., Zawadzki J., Opisy zamków białoruskich z inwentarzy dóbr przechowywanych w Archiwum Radziwiłłów w Archiwum Głównym Akt Dawnych, Warszawa 1999.
Volkau M., Murowane zamki na tle rozwoju państwa i społeczeństwa w Wielkim Księstwie Litewskim w XIV – pierwszej połowie XVI wieku, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 16, red. W. Walczak, K. Wiszowata-Walcza, Białystok 2023, s. 577–595.
Volkau M., Zamki i drogi na białoruskim Podźwiniu w czasie wojny inflanckiej (1558–1583), “Zapiski Historyczne” 88, 2023, z. 3, s 27–57.
Бохан Ю.М., Вайсковая справа ў Вялікім княстве Літоўскім у другой палове XIV – канцы XVI ст., Мінск 2008 / Bokhan I͡u.M., Vaĭskovai͡a sprava ŭ Vi͡alikim kni͡astve Litoŭskim u druhoĭ palove XIV – kantsy XVI st., Minsk 2008.
Бубенько Т.С., Средневековый Витебск. Посад – Нижний замок (Х – первая половина XIV в.), Витебск 2004 / Buben'ko T.S., Srednevekovyĭ Vitebsk. Posad – Nizhniĭ zamok (Kh – pervai͡a polovina XIV v.), Vitebsk 2004.
Варонiн В.А., Падзеі вайны 1512–1522 гадоў у Беларускім Падзвінні, “Studia Historica Europae Orientalis” 6, 2013, с. 192–218 / Varonin V.A., Padzei vaĭny 1512–1522 hadoŭ u Belaruskim Padzvinni, “Studia Historica Europae Orientalis” 6, 2013, s. 192–218.
Варонін В., Княжанне Альгерда ў Віцебску, “Беларускі гістарычны часопіс” 2013, № 7, с. 4–14 / Varonin V., Kni͡az͡hanne Al'herda ŭ Vitsebsku, “Belaruski histarychny chasopis” 2013, № 7, s. 4–14.
Волкаў М., Архітэктура Старога замка часоў Вітаўта ў Гародні, “Беларускі гістарычны часопіс” 2014, № 2, с. 17–34 / Volkaŭ M., Arkhitėktura Staroha zamka chasoŭ Vitaŭta ŭ Harodni, “Belaruski histarychny chasopis” 2014, № 2, s. 17–34.
Волкаў М.А., Арсеналы замкаў у Беларускім Падзвінні ў XVI–XVII стст., в: Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі: матэрыялы VIII Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі (Полацк, 1–2 лістапада 2022 г.), Полацк 2022, с. 67–82 / Volkaŭ M.A., Arsenaly zamkaŭ u Belaruskim Padzvinni ŭ XVI–XVII stst., v: Historyi͡a i arkhealohii͡a Polatska i Polatskaĭ zi͡amli: matėryi͡aly VIII Miz͡hnarodnaĭ navukova-praktychnaĭ kanferėntsyi (Polatsk, 1–2 listapada 2022 h.), Polatsk 2022, s. 67–82.
Гістарычны слоўнік беларускай мовы, т. 3: Вариво–Вкупе, Мінск 1983 / Histarychny sloŭnik belaruskaĭ movy, t. 3: Varиvo–Vkupe, Minsk 1983.
Калядзінскі Л.У., Віцебскі храм Св. Міхаіла, “Весці Акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук” 1995, № 1, с. 59–65 / Kali͡adzinski L.U., Vitsebski khram Sv. Mikhaila, “Vestsi Akadėmii navuk Belarusi. Seryi͡a humanitarnykh navuk” 1995, № 1, s. 59–65.
Карпачев А.М., Русские переписные книги как источник для демографического изучения городов Белоруссии второй половины XVІІ в., в: Вопросы архивоведения и источниковедения в БССР, Минск 1971, с. 324 / Karpachev A.M., Russkie perepisnye knigi kak istochnik dli͡a demograficheskogo izuchenii͡a gorodov Belorussii vtoroĭ poloviny XVІІ v., v: Voprosy arkhivovedenii͡a i istochnikovedenii͡a v BSSR, Minsk 1971, s. 324.
Ковалец Т.Р., Узброены канфлікт запарожцаў і віцяблян ў пачатку XVII ст., “Ученые записки УО «ВГУ им. П.М. Машерова». Cборник научных трудов” 22, 2016, с. 61–69 / Kovalets T.R., Uzbroeny kanflikt zaparoz͡htsaŭ i vitsi͡abli͡an ŭ pachatku XVII st., “Uchenye zapиskи UO «VHU иm. P.M. Masherova». Cbornиk nauchnykh trudov” 22, 2016, s. 61–69.
Колединский Л.В., Верхний замок Витебска – уникальный археологический объект (изучение и сохранение), “Беларуская думка” 2022, № 6, с. 85–91 / Koledиnskиĭ L.V., Verkhnиĭ zamok Vиtebska – unиkal'nyĭ arkheolohиcheskиĭ obŭekt (иzuchenиe и sokhranenиe), “Belaruskai͡a dumka” 2022, № 6, s. 85–91.
Колединский Л.В., Верхний замок Витебска (IX–XVIII вв.), Гродно 2021 / Koledinskiĭ L.V., Verkhniĭ zamok Vitebska (IX–XVIII vv.), Grodno 2021.
Краснянскі У.Г., “Чарцёж” места Віцебска 1664 года як дакументальны помнік да гісторыі беларускага драўлянага будаўніцтва, Менск 1928 / Krasni͡anski U.H., “CHartsi͡oz͡h” mesta Vitsebska 1664 hoda i͡ak dakumental'ny pomnik da historyi belaruskaha draŭli͡anaha budaŭnitstva, Mensk 1928.
Кром М.М., Меж Русью и Литвой. Пограничные земли в системе русско-литовских отношений конца XV – первой трети XVI в., Москва 2010 / Krom M.M., Mezh Rus'i͡u i Litvoĭ. Pogranichnye zemli v sisteme russko-litovskikh otnosheniĭ kont͡sa XV – pervoĭ treti XVI v., Moskva 2010.
Левко О.Н., Витебск, Минск 2010 / Levko O.N., Vitebsk, Minsk 2010.
Левко О.Н., Границы Верхнего и Нижнего замков на современном плане города Витебска по архивно-археологическим исследованиям, “Матэрыялы па археалогіі Беларусі” 2019, № 30, с. 111–132 / Levko O.N., Granit͡sy Verkhnego i Nizhnego zamkov na sovremennom plane goroda Vitebska po arkhivno-arkheologicheskim issledovanii͡am, “Matėryi͡aly pa arkhealohii Belarusi” 2019, № 30, s. 111–132.
Лобин А.Н., Оборона Опочки 1517: Бесова деревня против армии Константина Острожского, Москва 2017 / Lobin A.N., Oborona Opochki 1517: Besova derevni͡a protiv armii Konstantina Ostrozhskogo, Moskva 2017.
Макараў М.Дз., Ад пасада да магдэбургіі. Прававое становішча насельніцтва местаў Беларускага Падзвіння ў XIV – першай палове XVII ст., Мінск 2008 / Makaraŭ M.Dz., Ad pasada da mahdėburhii. Pravavoe stanovishcha nasel'nitstva mestaŭ Belaruskaha Padzvinni͡a ŭ XIV – pershaĭ palove XVII st., Minsk 2008.
Макараў М., Да пытання пра выкарыстанне тэрміну “данжон” (donjon) у беларускай гістарычнай літаратуры, “Гістарычны альманах” 5, 2001, с. 54–67 / Makaraŭ M., Da pytanni͡a pra vykarystanne tėrminu “danz͡hon” (donjon) u belaruskaĭ histarychnaĭ litaratury, “Histarychny al'manakh” 5, 2001, s. 54–67.
Макараў М.Д., Рынкавая плошча Віцебска ў другой палове XVI – пачатку XVIII ст., “Архіварыус” 20, 2022, с. 146–166 / Makaraŭ M.D., Rynkavai͡a ploshcha Vitsebska ŭ druhoĭ palove XVI – pachatku XVIII st., “Arkhivaryus” 20, 2022, s. 146–166.
Макараў М.Д., Волкаў М.А., Інвентар замка і горада Віцебска 1638 г., „Архіварыус” 18, 2020, с. 28–58 / Makaraŭ M.D., Volkaŭ M.A., Inventar zamka i horada Vitsebska 1638 h., „Arkhivaryus” 18, 2020, s. 28–58.
Полехов С.В., Наследники Витовта. Династическая война в Великом княжестве Литовском в 30-е годы XV века, Москва 2015 / Polekhov S.V., Nasledniki Vitovta. Dinasticheskai͡a voĭna v Velikom kni͡azhestve Litovskom v 30-e gody XV veka, Moskva 2015.
Сапунов А.П., Исторические сведения о витебских замках, в: Памятная книжка Витебской губернии на 1881 год, Витебск 1881, с. 143–176 / Sapunov A.P., Istoricheskie svedenii͡a o vitebskikh zamkakh, v: Pami͡atnai͡a knizhka Vitebskoĭ gubernii na 1881 god, Vitebsk 1881, s. 143–176.
Сапунов А.П., “Чертеж” гор. Витебска 1664 года, Витебск 1910 / Sapunov A.P., “Chertezh” gor. Vitebska 1664 goda, Vitebsk 1910.
Сапунов А., Друцкий-Любецкий В., Материалы по истории и географии Дисненского и Вилейского уездов Виленской губернии, Витебск 1896 / Sapunov A., Drut͡skiĭ-Li͡ubet͡skiĭ V., Materialy po istorii i geografii Disnenskogo i Vileĭskogo uezdov Vilenskoĭ gubernii, Vitebsk 1896.
Тихомиров М.Н., Список русских городов дальних и ближних, “Исторические записки” 40, 1952, с. 214–259 / Tikhomirov M.N., Spisok russkikh gorodov dal'nikh i blizhnikh, “Istoricheskie zapiski” 40, 1952, s. 214–259.
Ткачев М.А., Белорусский феодальный город XIV–XVIII веков (структура и организация обороны), диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук, Гродно 1985 / Tkachev M.A., Belorusskiĭ feodal'nyĭ gorod XIV–XVIII vekov (struktura i organizat͡sii͡a oborony), dissertat͡sii͡a na soiskanie uchenoĭ stepeni doktora istoricheskikh nauk, Grodno 1985.
Ткачев М.А., Замки Белоруссии, Минск 1987 / Tkachev M.A., Zamki Belorussii, Minsk 1987.
Ткачоў М.А., Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII–XVIII стст., Мінск 1978 / Tkachoŭ M.A., Abaronchyi͡a zbudavanni zakhodnikh zi͡amel Belarusi XIII–XVIII stst., Minsk 1978.
Ткачоў М.А., Бубенька Т.С., Да пытання аб каменных умацаваннях Дольняга замка Віцебска, в: Гістарычна-археалагічны зборнік. Памяці М. Ткачова, ч. 2, Мінск 1993, с. 153–161 / Tkachoŭ M.A., Buben'ka T.S., Da pytanni͡a ab kamennykh umatsavanni͡akh Dol'ni͡aha zamka Vitsebska, v: Histarychna-arkhealahichny zbornik. Pami͡atsi M. Tkachova, ch. 2, Minsk 1993, s. 153–161.
Чантурия Ю.В., Белорусское градостроительное искусство: средневековое наследие, ренессанс, барокко, классицизм в системе европейского зодчества, Минск 2017 / Chanturii͡a I͡U.V., Belorusskoe gradostroitel'noe iskusstvo: srednevekovoe nasledie, renessans, barokko, klassit͡sizm v sisteme evropeĭskogo zodchestva, Minsk 2017.
Шостьин Н.А., Очерки истории русской метрологии: XІ – начало ХХ века, Москва 1975 / Shost'in N.A., Ocherki istorii russkoĭ metrologii: XІ – nachalo XX veka, Moskva 1975.
Якимович Ю.А., Зодчество Белоруссии XVI – середины XVII в.: справочное пособие, Минск 1991 / I͡akimovich I͡u.A., Zodchestvo Belorussii XVI – serediny XVII v.: spravochnoe posobie, Minsk 1991.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 92
Liczba cytowań: 0
