Źródła do dziejów ekonomii grodzieńskiej w archiwach, bibliotekach i muzeach polskich i zagranicznych
DOI:
https://doi.org/10.12775/RL.2024.10.06Ključne riječi
Grodno, ekonomie, źródła, kwerenda, gospodarka, społeczeństwoSažetak
Artykuł przedstawia wybrane źródła do dziejów ekonomii grodzieńskiej, odnalezione podczas kwerend archiwalnych i bibliotecznych przeprowadzonych w Polsce i za granicą. Majątek był jednym z większych dóbr stołowych przynależnych do wielkiego księcia litewskiego. Duże znaczenie wybranej własności nadwornej, a także wzrost materiałów i zaleceń biurokratycznych wpłynęły na liczebność dokumentacji, szczególnie w drugiej połowie XVIII stulecia.
References
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD):
Archiwum Kameralne (AK), sygn. I/2, I/9, I/10, I/13, II/57, II/116, II/117, II/153, II/155, II/156, II/157, II/160, II/181, II/184, II/185, II/187, III/155, III/159, III/160, III/163, III/164, III/179, III/180, III/181, III/182, III/183, III/184, III/187, III/188, III/190, III/494;
Archiwum Skarbu Koronnego (ASK), Rachunki Królewskie, sygn. 387; Inwentarze starostw, sygn. 71;
Archiwum Tyzenhauzów, Ekonomie pod zarządem Antoniego Tyzenhauza, sygn. D1_XIV; Antoni Tyzenhauz, manufaktury, fabryki, sygn. D3-XVI; Rozmaite papiery z czasów podskarbiostwa Antoniego Tyzenhauza, sygn. D5XX; Antoni Tyzenhauz, rozmaite papiery alfabetycznie ułożone, sygn. D6-XXI; Supliki różne do króla, sygn. D16_XXXIII; Listy podskarbiego Antoniego Tyzenhauza, sygn. D19XLIII, D20, D21_XLV; Korespondencja Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego, sygn. D24; Różne papiery Antoniego Tyzenhauza, podskarbiego nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego, sygn. D25;
Archiwum Warszawskie Radziwiłłów (AR), Dział Historyczny, sygn. 214, 215, 1211; Listy domów obcych, sygn. 4734; Dokumenty domów obcych, sygn. 270;
Archiwum Zamoyskich, sygn. 2782, 2932;
Metryka Koronna (MK), Lustracje, dz. XVIII, sygn. 13, 78, 79, 80, 81, 82, 86;
Korespondencja Stanisława Augusta, sygn. 9a, 9b, 9c;
Zbiór Kartograficzny, sygn. 8-1, 67-1;
Zbiór Popielów, sygn. 307, 308, 310.
Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 1097; Archiwum Sanguszków, sygn. 187.
Archiwum Państwowe w Białymstoku (APB), Kamera Wojny i Domen w Białymstoku (KWiD), sygn. 257, 460, 517, 569, 570, 617, 994, 1038, 1040, 1190, 1227, 1316, 1337, 1354, 1355, 1384, 1812, 1915, 1917, 3419, 3454, 3578, 3600.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (BJ), Berol. MS. Slav. Fol. 3; BJ Rkp. 6315 III, 6316 III, 6317 IV, 6318 IV.
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, Dział Zbiorów Specjalnych, 12, 71, 149.
Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, Vilnius (LMAVB), Pagrindinis fondas, sygn. L-18/2-512, P-1236
Lietuvos valstybės istorijos archyvas, Vilnius (LVIA), f. 11, op. 1, 129, 726, 219, 1318, 1332, 1333, 1378, 1379, 1380, 1392, 1394, 1397, 1399, 1400, 1403, 1404, 1405, 1406, 1467, 1481, 1483, 1544, 1545, 1546, 1546, 1547, 1549, 1550, 1584; f. 110, op. 1.
Muzeum Narodowe w Krakowie, Biblioteka Czartoryskich, sygn. 301 IV.
Sächsisches Staatsarchiv – Hauptstaatsarchiv Dresden, 10026 Geheimes Kabinett, loc. 03533/03; 11237 Geheimes Kriegsratskollegium, loc. 10845/13.
Vilniaus universiteto biblioteka (VUB), sygn. F4-(A2127) 35445, 35456, 35458; F5-A29-5269; F48-32860.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, Manuscripta, sygn. II/138, II/5620
Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-археалагічны музей, KP 31106.
Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Гродно (NGAB Grodno), f. 24, op. 7, sygn. 6–20.
Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Мiнск (NGAB), f. 1711, op. 1; f. 1761, op. 1, 23; f. 1882, op. 1, 1; f. 1928, op. 1, 72, 73, 89, 90, 106, 139, 144, 222, 225, 254, 261.
Российский государственный архив древних актов, Москва (RGADA), f. 389, op. 4, cz. 3; op. 6, cz. 3, 4, 5.
Центральний державний історичний архів України, Львів (CDIAUL), f. 181, op. 2, 653, 719, 1009, 1159, 1160, 1161, 1162, 1163, 1164, 1167, 1168, 1169, 1170, 1172, 1173, 1174, 2191, 2206, 2207, 2208, 2209.
Źródła drukowane
Instruktarz gospodarski [Antoniego Tyzenhauza], w: Polskie instruktarze ekonomiczne, wyd. S. Pawlik, Kraków 1915, s. 188–196.
Pamiętniki synowca Stanisława Augusta, wyd. J. Łojek, Warszawa 1979.
Volumina Constitutionum, t. 2: 1550–1609, vol. 2: 1587–1609, przyg. do dr. S. Grodziski, Warszawa 2008.
Акты издаваемые Виленcкою Коммиссиею для разбора древних актов, t. 7: Акты Городненскаго гродскаго суда, Вилно 1874 / Akty izdavaemye Vilenskoi͡u Kommissiei͡u dli͡a razbora drevnikh aktov, t. 7: Akty Gorodnenskago grodskago suda, Wilno 1874.
Акты относящиеся к истории Южной и Западной России, t. 7: 1361–1598, Санкт-Петербург 1872 / Akty otnosi͡ashchiesi͡a k istorii I͡Uzhnoĭ i Zapadnoĭ Rossii, t. 7: 1361–1598, Sankt Peterburg 1872.
Писцовая книга Гродненской экономии с прибавлениями, изданная Виленской Комиссией для разбора древних актов, t. 1–2, Вилно 1881–82 / Pist͡sovai͡a kniga Grodnenskoĭ ėkonomii s pribavlenii͡ami, izdannai͡a Vilenskoĭ Komissieĭ dli͡a razbora drevnikh aktov, t. 1–2, Wilno 1881–1882.
Уставa нa вoлoki Господaра Королa eго милости во-всем Великом Княжестве Литовском. Лeмa Бoжогo Нaрoжeня 1557, месяца апреля 1 дня, w: Литовская метрика. Knigi publičnych del, t. 1, Юриев 1914 (Русская Историческая Библиотека, t. 30), s. 551–552 / Ustava na voloki Gospodara Korola ego milosti vo-vsem Velikom Kni͡azhestve Litovskom. Lema Bozhogo Narozheni͡a 1557, mesi͡at͡sa apreli͡a 1 dni͡a, w: Litovskai͡a metrika. Knigi publičnych del, t. 1, I͡Uriev 1914 (Russkai͡a Istoricheskai͡a Biblioteka, t. 30), s. 551–552.
Opracowania
Archiwum Państwowe w Białymstoku. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. T. Fiedorowicz, red. M. Kietliński, Białystok 2008.
Bach-Szczawińska C., Inwentarze skarbowe w Litewskim Państwowym Archiwum Historycznym w Wilnie – źródła do dziejów Krynek XVIII wieku, w: Małe miasta. Ślady przeszłości, red. M. Zemłos. Lublin–Strzyżów–Supraśl 2017, s. 441–465.
Bartoszewicz H., Zbiory kartograficzne Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, „Polski Przegląd Kartograficzny” 40, 2008, nr 2, s. 144–157.
Baumann E., Stan zachowania rękopisów podarowanych Bibliotece Jagiellońskiej przez książąt Sanguszków, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 66, 2016, s. 23–30.
Berska B. et al., Nowa siedziba Archiwum Narodowego w Krakowie. Założenia funkcjonalne i użytkowe oraz koncepcja magazynu zbiorów archiwalnych z pasywną regulacją klimatu, „Archeion” 122, 2021, s. 94–127.
Buczek K., Cywiński R., Zbiór Popielów, 1499–1899. Inwentarz zespołu PL1/22, http://www.agad.gov. pl/inwentarze/ZbPopiel12.xml (dostęp: 24 VII 2023).
Collmer P., Verwaltete Vielfalt. Die königlichen Tafelgüter in Polen Litauen, 1697–1763, Stuttgart 2022.
Čapaitė R., Soszyński J., Średniowieczne rękopisy biblioteczne w zbiorach Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk im. Wróblewskich w Wilnie, „Miscellanea Historico-Archivistica” 21, 2014, s. 9–22.
Dąbrowska E., Nowoczesna organizacja biblioteki akademickiej na przykładzie Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 106, 2016, s. 39–54.
Dubas-Urwanowicz E., Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludność, w: Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 roku), red. J. Urwanowicz, A. Woltanowski, Białystok 1997.
Dziedzic S., Kraków a idea muzeum narodowego, „Zarządzanie w Kulturze” 6, 2005, s. 181–203.
Feduszka J., Pamiątki wołyńskie w zbiorach muzeów polskich, „Niepodległość i Pamięć” 15, 2008, nr 2, s. 405–420.
Filipczak-Kocur A., Cło litewskie 1630–1634 (z dziejów skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego za podskarbiostwa Stefana Paca), „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 11, 2008, s. 87–100.
Filipczak-Kocur A., Skarbowość Rzeczypospolitej 1587–1648, Warszawa 2006.
Geschichte. Sächsisches Staatsarchiv, https://www.staatsarchiv.sachsen.de/geschichte-3983.html?_ cp=%7B%22accordion-content-4176%22%3A%7B%220%22%3Atrue%7D%2C%22previous Open%22%3A%7B%22group%22%3A%22accordion-content-4176%22%2C%22idx%22% 3A0%7D%7D (dostęp: 3 VIII 2023).
Gordiejew J., Losy archiwaliów grodzieńskich z XVI–XVIII w., „Białostocczyzna” 2, 1998, s. 72–86.
Iwanowska G., Archiwum Kameralne, [1451] 1700–1798 [1816]. Inwentarz zespołu PL, 1/8, http:// www.agad.gov.pl/pomoce/AKamer8.xml (dostęp: 14 VII 2023).
Jakubowski M., Wyznaczanie granic własnościowych w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej oraz ich trwanie w krajobrazie na przykładzie dóbr kamedułów wigierskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 62, 2014, nr 1, s. 19–35.
Jamski P.J., Marmuro ir statybinio akmens užpirkimai Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje valdant Žygimantui Vazai, „Lietuvos dailės muziejaus metraštis” 7, 2005, s. 219–230.
Jankowski R., Archiwum Radziwiłłów, https://agad.gov.pl/?page_id=872#WAGAD (dostęp: 17 VII 2023).
Jaroszewicz J., Opis Litwy od czasów najdawniejszych do końca wieku XVIII, cz. 2, Wilno 1844.
Karwasińska J., Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1: Archiwum Główne Akt Dawnych, red. A. Stebelski, Warszawa 1957, s. 70–125.
Kijas S., Gdy biblioteka miała sto lat, „Winieta. Pismo Biblioteki Raczyńskich” 66, 2014, nr 2, s. 8–9.
Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz. Podskarbi nadworny litewski, t. 1, Londyn 1970.
Krawczuk W., Metrykanci koronni. Rozwój registratury centralnej od XVI do XVIII wieku, Kraków 2002.
Kriegseisen W., Źródła do historii Rzeczypospolitej szlacheckiej w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku, „Kwartalnik Historyczny” 105, 1998, nr 4, s. 87–106.
Krivenko-Bužinskaja O., https://lvia.archyvai.lrv.lt/lt/apie-mus/istorija/ (dostęp: 24 IV 2025).
Leonavičiūtė-Gecevičienė R., Bona Sforca ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė. Jogailaičių dinastijos stiprinimas, Vilnius 2021, mps pracy doktorskiej napisanej pod kier. R. Ragauskienė, VUB.
Lippert W., Das Sächsische Hauptstaatsarchiv zu Dresden und sein Neubau. „Archivalische Zeitschrift” 35, 1925, s. 41–42.
Maciuk O., Informacja o zasobie archiwum historycznego we Lwowie, „Archeion” 99, 1998, s. 186–189.
Maroszek J., Źródła rękopiśmienne do dziejów północno-wschodniej Polski w zbiorach moskiewskich, „Białostocczyzna” 3–4, 2000, nr 59–60, s. 3–8.
Matelski D., Restytucja poloników z Białorusi, Ukrainy i Litwy za Trzeciej Rzeczypospolitej, „Studia Podlaskie” 12, 2002, s. 129–171.
Moroz M., Działalność Józefa Markiewicza w ekonomii grodzieńskiej za rządów Antoniego Tyzenhauza, „Białostocczyzna” 49, 1998, nr 1, s. 15–29.
Pietrzyk Z., Biblioteka Jagiellońska – wczoraj, dziś i wyzwania przyszłości, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2, 2018, s. 231–242.
Pytasz-Kołodziejczyk A., Dwory starostwa grodzieńskiego w XVI wieku – uwagi o stanie gospodarczym w świetle źródeł, „Echa Przeszłości” 22, 2021, nr 2, s. 67–85.
Pytasz-Kołodziejczyk A., Zasoby wodne w dobrach wielkoksiążęcych zachodniej Grodzieńszczyzny w XVI wieku. Administracja i eksploatacja, Olsztyn 2016.
Radzymiński Z.L., Skobielski, Gorczak B., Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, t. 1: 1366–1506, Lwów 1887.
Sauczuk A., Wybrane kolekcje książek w zbiorach Grodzieńskiego Państwowego Muzeum Historyczno-Archeologicznego, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, t. specj.: Polonika w zbiorach obcych, red. J. Puchalski, A. Chamera-Nowak, D. Pietrzkiewicz, 2017, s. 195–210.
Spaleniak W., Jubileusz 185-lecia Biblioteki Raczyńskich, „Winieta. Pismo Biblioteki Raczyńskich” 66, 2014, nr 2, s. 1–2.
Sprogis I.Â., Inwentarz b. Wileńskiego Archiwum Centralnego, cz. 1, nr 1–11794, Wilno 1929.
Stańczak E., Kamera saska za czasów Augusta III, Warszawa 1973.
Stebelski A., Dzieje zniszczenia Archiwum Głównego Akt Dawnych, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1: Archiwum Główne Akt Dawnych, red. A. Stebelski, Warszawa 1957, s. 14–28.
Sułkowska I., Woźniakowa M., Księgi wpisów i dekretów polskiej kancelarii królewskiej z lat 1447–1795, http://www.agad.gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml#id0xffffffff87568d80 (dostęp: 21 VII 2023).
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 2: Województwo trockie XIV–XVIII wiek, red. A. Rachuba, Warszawa 2009.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 8: Ziemia brzeska i województwo brzeskie XIV–XVIII wiek, red. A. Rachuba, Warszawa 2020.
Żukowska E.A., Działalność kulturalno-oświatowa i zbiory biblioteczne Zakładu Narodowego Imienia Ossolińskich, „Roczniki Humanistyczne” 51, 2003, s. 181–189.
Aфанасьева T.Ю., История комплектования Национального исторического архива в г. Гродно, „Белорусский Исторический Oбзор” 7, 2022, nr 2, s. 122–132 / Afanas’eva T.I͡U., Istorii͡a komplektovanii͡a Nat͡siona͡lnogo istoricheskogo arkhiva v g. Grodno, „Belorusskiĭ Istoricheskiĭ Obzor” 7, 2022, nr 2, s. 122–132.
Акулович G.E., Фонды Национального Исторического Архива Беларуси, Минск 2006 / Akulovich G.E., Fondy Nat͡siona͡lnogo Istoricheskogo Arkhiva Belarusi, Minsk 2006.
Рычаловский E.E., Российский государственный архив древних актов, „Bulletin des DHI Moskau” 4, 2010, s. 42–49 / Rychalovskiĭ E.E., Rossiĭskiĭ gosudarstvennyĭ arkhiv drevnikh aktov, „Bulletin des DHI Moskau” 4, 2010, s. 42–49.
Strony internetowe
https://tsdial.archives.gov.ua/index5.html (dostęp: 3 VIII 2023).
Downloads
Objavljeno
How to Cite
Broj časopisa
Rubrika
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
Stats
Number of views and downloads: 238
Number of citations: 0
