Kobiety a kulisy litewskiej polityki w czasach schyłku dominacji Antoniego Tyzenhauza i po jego upadku (1779–1786)
DOI :
https://doi.org/10.12775/RL.2024.10.04Mots-clés
Wielkie Księstwo Litewskie w XVIII w., polityczna rola kobiet w XVIII w., Anna z Pociejów Tyszkiewiczowa, Aleksandra z Czartoryskich Ogińska, Elżbieta z Branickich SapieżynaRésumé
Artykuł dotyczy roli politycznej kobiet w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1779–1786. Opisana została działalność najaktywniejszych politycznie przedstawicielek magnaterii litewskiej: Anny z Pociejów Tyszkiewiczowej, Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej i Elżbiety z Branickich Sapieżyny. Zwrócono uwagę także na wpływ, jaki wywierały na sprawy publiczne wdowy po wysokich rangą urzędnikach powiatowych. Dokonano porównania aktywności politycznej kobiet w Koronie i na Litwie, ze szczególnym uwzględnieniem uwarunkowań prawnych.
Références
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Archiwum Komierowskie, sygn. 12/12; Archiwum Publiczne Potockich (APP), sygn. 310; Archiwum Radziwiłłów (AR), dział II, sygn. 3131; Archiwum Radziwiłłów (AR), dział V, sygn. 16699; tzw. Metryka Litewska, dział VII, sygn. 34; Zbiór Popielów (ZP), sygn. 111, 114, 125, 128.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie (BCz), rkps 655, 678, 686, 690, 698, 708, 717, 721, 724, 725, 728, 736, 795, 799, 879, 930, 931.
Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie (BPAU i PAN), rkps 1649.
Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių biblioteka, Vilnius (LMAVB), f. 139, b. 4695
Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Мінск (NGAB), f. 1722, vop. 1, spr. 12
Центральний державний історичний архів України, м. Київ (CDIAUK), f. 49, op. 2, spr. 2180
Źródła drukowane
Dyaryusz seymu wolnego ordynaryinego warszawskiego szescio-niedzielnego roku panskiego 1782, wyd. P. Kiciński, Warszawa [1782].
Stanisław August Poniatowski, Mémoires du roi..., t. 2, Leningrad 1924.
Opracowania
Aleksandrowska E., Sanguszkowa z Duninów Barbara, w: PSB, t. 34, Wrocław–Warszawa–Kraków 1993, s. 517–521.
Anusik Z., Podział latyfundium Eustachego i Marianny z Kątskich Potockich w 1771 roku, „Przegląd Nauk Historycznych” 17, 2018, nr 1, s. 5–24.
Blinda A., Działalność polityczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej w czasie konfederacji barskiej w świetle jej listów do Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny z lat 1768–1772, „Wieki Stare i Nowe” 12(17), 2017, s. 70–86.
Blinda A., Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna (1742–1816). Życie prywatne i działalność publiczna, Kraków 2023.
Bobiatyński K., W walce o hegemonię. Rywalizacja polityczna w Wielkim Księstwie Litewskim w latach 1667–1674, Warszawa 2016.
Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998.
Butterwick R., Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788–1792, tłum. M. Ugniewski, Kraków 2012.
Butterwick R., Światło i płomień. Odrodzenie i zniszczenie Rzeczypospolitej (1733–1795), tłum. M. Ronikier, Kraków 2023.
Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli. Kształtowanie się obozu politycznego Jerzego Augusta Mniszcha 1750–1763, Warszawa 1998.
Czeppe M., Potocki Franciszek Piotr, w: PSB, t. 28, Wrocław 1984–1985, s. 127–132.
Czeppe M., Sapieżyna z Branickich Elżbieta, w: PSB, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 163–167.
Danilczyk A., Afera Dogrumowej a konsolidacja opozycji antykrólewskiej w latach 1785–1786, „Kwartalnik Historyczny” 111, 2004, z. 4, s. 45–81.
Danilczyk A., W kręgu afery Dogrumowej. Sejm 1786 roku, Warszawa 2010.
Dąbrowski S.P., Między królem a hetmanem. Działalność Elżbiety Sapieżyny w świetle jej korespondencji ze Stanisławem Augustem i Franciszkiem Ksawerym Branickim, w: Słynne kobiety w Rzeczypospolitej XVIII wieku, red. A. Roćko, M. Górska, Warszawa 2017, s. 241–258.
Dąbrowski S.P., Wizerunek Elżbiety z Branickich Sapieżyny w piśmiennictwie polskim XVIII i XIX wieku. Publiczne i prywatne odsłony życia, Katowice 2021, mps pracy doktorskiej napisanej pod kier. prof. dr hab. B. Mazurek i dr M. Ślusarskiej, Repozytorium Uniwersytetu Śląskiego.
Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego (1697–1794). Spisy, red. A. Rachuba, oprac. A. Rachuba, P.P. Romaniuk, współpr. A. Macuk, J. Aniszczenko, Warszawa 2004.
Filipczak W., Anna z Pociejów Tyszkiewiczowa, wojewodzina smoleńska. Rola polityczna w czasach Rady Nieustającej, w: Kobiety i władza w czasach dawnych, red. B. Czwojdrak, A.A. Kluczek, Katowice 2015, s. 405–435.
Filipczak W., Ekonomie litewskie w polityce sejmikowej Stanisława Augusta po upadku Antoniego Tyzenhauza (1780–1783), „Przegląd Nauk Historycznych” 5, 2006, nr 1(9), s. 235–276.
Filipczak W., Elżbieta Sapieżyna na tle politycznej roli kobiet w czasie kampanii sejmowej z 1778 roku, w: Niebem i sercem okryta. Studia historyczne dedykowane dr Jolancie Malinowskiej, red. M. Malinowski, Toruń 2002, s. 303–326.
Filipczak W., Polityczna rola Elżbiety z Branickich Sapieżyny w latach 1783–1784, w: Wielkie rody dawnej Rzeczypospolitej XVI–XIX wieku, t. 1: Sapiehowie, red. T. Ciesielski, M. Sawicki, Opole 2018, s. 203–226.
Filipczak W., Rozdwojone wołyńskie sejmiki poselskie w 1786 roku, „Res Historica” 36, 2013, s. 163–190.
Filipczak W., Sejm 1778 roku, Warszawa 2000.
Filipczak W., Stanisław August i Elżbieta Sapieżyna. Spór wokół losów sejmu 1782 roku, w: Władza i polityka w czasach nowożytnych, red. Z. Anusik, Łódź 2011, s. 53–75.
Filipczak W., Życie sejmikowe prowincji wielkopolskiej w latach 1780–1786, Łódź 2012. Glabisz G., Sejmiki Wielkopolski w latach 1764–1793, Poznań 2022.
Głowacka-Maksymiuk U., Aleksandra z książąt Czartoryskich Ogińska, Siedlce 2003.
Głowacki J.J., Gastronomia polityczna kuchmistrza litewskiego. Michał Wielhorski (ok. 1731–1814) – życie i myśl ustrojowa, Warszawa 2014.
Jakuboszczak A., Aktywność polityczna wielkopolskich szlachcianek w XVIII wieku, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), red. T. Kulak, M. Dajnowicz, Wrocław 2016, s. 45–57.
Jurgaitis R., Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės egzuliantų Smolensko vaivadijos seimelių vietos lokalizavimo problema 1667–1794 m., „Istorija” 115, 2019, s. 28–51.
Jurgaitis R., Nuo bajoriškosios savivaldos iki parlamentarizmo: Vilniaus seimelio veikla 1717–1795 m. Monografija, Vilnius 2016.
Jusupović M., Prowincjonalna elita litewska w XVIII wieku. Działalność polityczna rodziny Zabiełłów w latach 1733–1795, Warszawa 2014.
Jusupović M., Wpływy rodziny Tyszkiewiczów na sejmiku wileńskim w dobie tworzenia partii dworskiej Stanisława Augusta, w: Wobec sejmików. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, t. 2, red. M. Kupczewska, K. Łopatecki, Białystok 2024, s. 403–420.
Karkucińska W., Radziwiłłowa z Sanguszków Anna Katarzyna, w: PSB, t. 30, Wrocław 1987, s. 384–387.
Kobierecki M., Korespondencja Stanisława Augusta z konsyliarzem Rady Nieustającej Antonim Dziekońskim w latach 1779–1784, „Przegląd Nauk Historycznych” 12, 2013, nr 2, s. 71–102.
Kołodziej R., Listy od jej mości królowej. O próbach wpływania Marii Kazimiery na sytuację wewnętrzną w Rzeczypospolitej, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. A. Kalinowska, P. Tyszka, Warszawa 2017, s. 101–111.
Komaszyński M., Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, królowa Polski 1641–1716, Kraków–Wrocław 1984.
Konieczna D., Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzeskolitewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2012.
Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn [1960].
Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, podskarbi nadworny litewski, t. 1–2, Londyn 1970–1971.
Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.
Kuras K., Rola wybitnych kobiet w polityce w czasach panowania Augusta III Sasa, w: Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. K. Justyniarska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 261–277.
Michalski J., Lubomirska z Czartoryskich Izabela (Elżbieta), w: PSB, t. 17, Wrocław 1972, s. 625–629.
Michalski J., Polska wobec wojny o sukcesję bawarską, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964.
Michalski J., Radziwiłł Karol Stanisław, w: PSB, t. 30, Wrocław 1987, s. 248–262.
Michalski J., Rzewuski Franciszek, w: PSB, t. 34, Wrocław 1992–1993, s. 101–106.
Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r. (cz. II) Przebieg sejmików, „Przegląd Historyczny” 51, 1960, z. 2, s. 52–73.
Opaliński E., Aktywność kobiet w życiu publicznym w czasach pierwszych Wazów, w: Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej, red. K. Justyniarska-Chojak, S. Konarska-Zimnicka, Warszawa 2012, s. 233–248.
Penkała-Jastrzębska A., Publiczne awantury i prywatne interesy. Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa a sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej w dobie wojny o polską sukcesję (1733–1735), „Przegląd Historyczny” 113, 2022, z. 2, s. 255–284.
Penkała-Jastrzębska A., Teresa Ossolińska ze Stadnickich (1717–1776). Przyczynek do badań aktywności wojewodziny wołyńskiej w drugiej połowie XVIII wieku, „Res Historica” 51, 2021, s. 253–288.
Pietrzak J., Kobieta z drugiego planu. Katarzyna Konstancja z Niszczyckich Towiańska i jej polityczna działalność w burzliwych czasach przełomu XVII i XVIII w., „Przegląd Historyczny” 114, 2023, z. 3, s. 323–352.
Pietrzak J., Księżna dobrodziejka. Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa (1634–1694), Warszawa 2016.
Popiołek B., Kobiecy świat w czasach Augusta II. Studia nad mentalnością kobiet z kręgów szlacheckich, Kraków 2003.
Popiołek B., Królowa bez korony. Studium z życia i działalności Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, ok. 1669–1729, Kraków 1996.
Popiołek B., Między przestrzenią domową a wielką polityką. Aktywność publiczna kobiet w czasach saskich, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII–XXI wieku), red. T. Kulak, M. Dajnowicz, Wrocław 2016, s. 27–43.
Rabowicz E., Ogińska z Czartoryskich Aleksandra, w: PSB, t. 23, Wrocław 1978, s. 589–593.
Rachuba A., Pacowa z domu de Mailly Lascaris Klara Izabela, w: PSB, t. 24, Wrocław 1979, s. 774–775.
Rachuba A., Sapieżyna z Gosiewskich 1.v. Słuszkowa Teresa, w: PSB, t. 35, Warszawa–Kraków 1994, s. 173–174.
Ragauskienė R., The Noblewoman’s Court in the Sixteenth-Century Grand Duchy of Lithuania, „Lithuanian Historical Studies” 8, 2003, s. 27–60.
Rolnik D., Adam Chmara (1720–1805) – ostatni wojewoda miński w świecie polityki czasów stanisławowskich i jego archiwum, Katowice 2022.
Rostworowski E., Mierzejewski Józef Wojciech, w: PSB, t. 21, Wrocław 1976, s. 12–16.
Rostworowski E., Mokronowski Andrzej, w: PSB, t. 21, Wrocław 1976, s. 585–594.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem Czteroletnim, Warszawa 1957.
Sawicki M., Korespondencja Aleksandry z Czartoryskich Sapieżyny z lat 1755–1761 w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryżu, w: Сапегі: асобы, кар’еры, маёнткі, red. A.A. Cкеп`ян, Мінск 2018, s. 289–298.
Sawicki M., Maria Kazimiera wobec spraw litewskich (1674–1685), w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, red. A. Kalinowska, P. Tyszka, Warszawa 2017, s. 83–99.
Skowroński P.W., Reforma Rady Nieustającej na sejmie 1776 r., Warszawa 2022, mps rozprawy doktorskiej napisanej pod kier. prof. dr. hab. W. Kriegseisena, dr D. Dukwicz, Instytut Historii PAN.
Skrzypietz A., Hieronim Florian Radziwiłł w zalotach, w: Codzienność i niecodzienność oświeconych, t. 2: W rezydencji, w podróży i na scenie publicznej, red. B. Mazurkowa, M. Marcinkowska, S. Dąbrowski, Katowice 2013, s. 101–114.
Stanek W., Konfederacja sejmowa z 1776 roku – narzędzie dworskiego zamachu stanu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici” 1993, Historia 28, s. 125–148.
Stankevič A., Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo veikla XVIII a. II pusėje: bajoriškosios teisės raiška, Vilnius 2013, mps dysertacja doktorskiej.
Staszewski J., August II Mocny, Wrocław–Warszawa–Kraków 1988.
Stroynowski A., Cele i skutki rozdwojenia sejmiku podolskiego w 1786 roku, „Wieki Stare i Nowe” 8(13), 2019, s. 99–110.
Stroynowski A., Polityczna rola Izabeli Czartoryskiej, „Przegląd Zachodniopomorski” 27, 2012, z. 2, s. 41–55.
Sztachelska-Kokoczka A., Kartki z życia Elżbiety (Izabeli) z Poniatowskich Branickiej (1730–1808), w: Izabela z Poniatowskich Branicka. Życie i działalność publiczna, red. C. Kuklo, Białystok 2014, s. 11–31.
Topolska B., Pozycja kobiet z narodu szlacheckiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII w., w: Poznań-Wilnu. Studia historyków w roku tysiąclecia Państwa Litewskiego, red. Z. Wojtkowiak, Poznań 2010, s. 194–201.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 1: Województwo wileńskie XIV–XVIII wiek, red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, współpr. U. Jemialianczuk, A. Macuk, Warszawa 2004.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 5: Ziemia połocka i województwo połockie XIV–XVIII wiek, red. H. Lulewicz, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, A. Haratym, A. Macuk, A. Radaman, współpr. W. Hołubowicz, P.P. Romaniuk, Warszawa 2018.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 8: Ziemia brzeska i województwo brzeskie XIV–XVIII wiek, red. A. Rachuba, oprac. H. Lulewicz, T. Jaszczołt, A. Radaman, A. Rachuba, P.P. Romaniuk, A. Macuk, A. Danilczyk, A. Haratym, Warszawa 2020.
Wiśniewska D., Dla dobra rodziny. Wokół działalności Ludwiki z Poniatowskich Zamoyskiej w latach 1751–1772, „Przegląd Historyczny” 108, 2017, z. 4, s. 673–685.
Wiśniewska D., In the Shadow of a Mild Revolution. Polish Women’s Political Attitudes during the Great Sejm (1788–1792), „Gender & History” 33, 2021, nr 1, s. 75–93.
Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego epoki stanisławowskiej (do 1788 r.). Zmiany w ustroju i funkcjonowaniu, w: Ziemie północne Rzeczypospolitej polsko-litewskiej w dobie rozbiorowej 1772–1815, red. M. Biskup, Warszawa–Toruń 1996, s. 59–66.
Zielińska Z., Poniatowski Michał Jerzy, w: PSB, t. 27, Wrocław 1983, s. 455–471.
Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, Warszawa 1983.
Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998.
Ziontek A., Siedlecki dwór artystyczny Aleksandry Ogińskiej, w: Małe miasta. Społeczność, red. M. Zemło, Lublin–Supraśl 2011, s. 247–270.
Мацук A., Фінансава-арганізацыйнае забеспячэнне дзейнасці павятовых соймікаў 1756–1757 гг. Новыя крыніцы, „Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Серыя гуманітарных навук” 64, 2019, nr 1, s. 56–68 / Matsuk A., Finansava-arhanizatsyĭnae zabespi͡achėnne dzeĭnastsi pavi͡atovykh soĭmikaŭ 1756–1757 hh. Novyi͡a krynitsy, „Vestsi Natsyi͡anal'naĭ akadėmii navuk Belarusi. Seryi͡a humanitarnykh navuk” 64, 2019, nr 1, s. 56–68.
Мацук A., Грамадска-палітычнае жыццё Вялікага Княства Літоўскага ў часы бескаралеўя 1733–1735 гг., Мінск 2020 / Matsuk A., Hramadska-palitychnae z͡hytstsi͡o Vi͡alikaha Kni͡astva Litoŭskaha ŭ chasy beskaraleŭi͡a 1733–1735 hh., Minsk 2020.
Мацук A., Пасольскія соймікі Слонімскага павета ў панаванне Аўгуста ІІІ, w: Да сваёй гісторыі: Сярэднявечча і Ранні Новы час. Зборнік навуковых артыкулаў, прысвечаных памяці Паўла Лойкі, red. В.А. Варонін, Смаленск 2013, s. 104–118 / Matsuk A., Pasol'skii͡a soĭmiki Slonimskaha paveta ŭ panavanne Aŭhusta III, w: Da svai͡oĭ historyi: Si͡arėdni͡avechcha i Ranni Novy chas. Zbornik navukovykh artykulaŭ, prysvechanykh pami͡atsi Paŭla Loĭki, red. V.A. Varonin, Smalensk 2013, s. 104–118.
Téléchargements
Publiée
Comment citer
Numéro
Rubrique
Licence
Ce travail est disponible sous licence Creative Commons Attribution - Pas de Modification 4.0 International.
Stats
Number of views and downloads: 152
Number of citations: 0
