Wokół genezy administracji lokalnej w Wielkim Księstwie Litewskim: uwagi i propozycje
DOI:
https://doi.org/10.12775/RL.2017.3.10Keywords
administracja terenowa, komisje porządkowe cywilno-wojskowe, Wielkie Księstwo Litewskie, Rzeczpospolita, XVIII w., local administration, Civil-Military Commissions, Grand Duchy of Lithuania, Polish-Lithuanian Commonwealth, eighteenth centuryAbstract
Prezentowany artykuł przybliża genezę administracji lokalnej w Wielkim Księstwie Litewskim i jest przedstawieniem propozycji badawczych. Zgromadzony materiał sygnalizuje złożony charakter uwarunkowań procesu jej kształtowania. Aukcja wojska oraz związane z nią poważne wyzwania budżetowe skutkowały poszukiwaniem skutecznych sposobów realizacji bieżącej polityki państwa. Swoją strukturą organizacyjną komisje porządkowe przypominały model łączący rozwiązania rodzimych urządzeń ustrojowych z cechami nowożytnej organizacji administracji.
The article presents both the problem of genesis of the local administration in the Grand Duchy of Lithuania in 1789 and postulates for further research. The archival sources make it possible to reveal the complexity of the process of its establishment. The increased number of troops caused serious strains on the state budget and this led to a search for effective ways of implementing the current state policy. The structures of civil-military commissions of order resembled the model combining a native system of governmental authorities with some features of modern administration.
References
Źródła publikowane
Archiwum tajne Augusta II czyli zbiór aktów urzędowych z czasów panowania tego monarchy, Wrocław 1843.
Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 1–71), z drukowanego wydania Jana Pawła Łuszczewskiego, Dyaryusz seymu ordynaryinego pod związkiem Konfederacyi Generalney oboyga narodow w Warszawie rozpoczętego roku 1788, Warszawa, Druk. Nadworna J. K. Mci i [...] Kommis. Ed. Narod. 1790, t. 1, cz. 1–2; t. 2, cz. 1–2, http://www.wbc.poznan.pl/Content/32987/45.html (dostęp: 8 II 2015).
Diariusz Sejmu Czteroletniego (sesje 98–198 i 327), z rękopisu przechowywanego w AGAD (w zbiorze Archiwum Sejmu Czteroletniego, rozproszony w różnych tomach) autorstwa Jana Pawła Łuszczewskiego, Antoniego Siarczyńskiego i in., http://www.wbc.poznan.pl/Content/32995/116.html (dostęp: 8 II 2015).
Dyaryusz Seymu Ordynaryinego Pod Związkiem Konfederacyi Generalney Oboyga Narodow w Warszawie Rozpoczętego Roku Pańskiego 1788, t. 1, cz. 1–2, Warszawa 1790.
Garczyński S., Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej synom ojczyzny ku przestrodze i poprawie tego, co z kluby wypadło, mianowicie o sposobach zamnożenia Polskę ludem pospolitym, konserwowania dziatwy wiejskiej, przez niedostatek i niewygody marnie ginącej, i wprowadzenia handlów i manufaktur zagranicznych, Berlin 1742.
Kołłątaj H., Do Stanisława Małachowskiego referendarza koronnego, marszałka sejmowego i konfederacji generalnej Anonima listów kilka, cz. 2, [b.m.w.] 1788.
Komisja Policji Obojga Narodów. Uniwersał Komisji Policji Obojga Narodów, obwieszczający Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, 12 VII 1791, druk ulotny.
Komisje wojewódzkie i powiatowe w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 136–158.
La Mare de N., Traité de la police, où l’on trouvera l’histoire de son établissement, les fonctions et les prérogatives de ses magistrats; toutes les loix et tous les réglemens qui la concernent, t. 1–4, Paris 1705–1738.
Lengnich G., Ius publicum Regni Poloniae, t. 1–2, Gedani 1765–1766.
Leszczyński S., Głos wolny wolność ubezpieczający, Kraków 1858.
Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 2, wyd. i oprac. J. Woliński, J. Michalski, E. Rostworowski, Wrocław 1959.
Mounier J.-J., Considérations sur les gouvernements, et principalement sur celui qui convient à la France, Versailles 1789.
Nax F., Uwagi nad uwagami, czyli obserwacje nad książką pod tytułem: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Warszawa 1789.
Niemcewicz J.U., Pamiętniki czasów moich, t. 1, oprac. J. Dihm, [Warszawa] 1957.
Ofiara na pierwsze potrzeby wojska W. X. Litt., w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 65–66.
Ofiara od nas Króla, w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 72.
Ofiara wieczysta prowincjów obojga narodów na powiększenie sił krajowych, w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 73–74.
Opatrzenie bezpieczeństw województw ruskich, w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 71.
Ossowski M., Uwagi nad projektem o pomnożeniu dochodów publicznych, [Warszawa 1789].
Paine T., Recueil des divers écrits de Thomas Paine [...] sur la politique et la législation, faisant suite aux autres ouvrages du même auteur, intitulés: Les droits de l’homme et Le sens commun, tłum. z ang., Paris, F. Buisson 1793.
Pamiętniki z ośmnastego wieku, t. 7, Poznań 1867.
Pellissery R.-A. de, L’Administration politique de Colbert: ouvrage qui par son érudition, ses principes économiques, calculs politiques &c. peut servir de repertoire universel des connoissances nécessaires à des administrateurs, Amsterdam–Lepzig 1776.
Popławski A., Zbiór niektórych materii politycznych, Warszawa 1774.
Puszet J., O uszczęśliwieniu narodów, Warszawa 1788.
Seryarz projektów do prawa i innych różnych pism, uwagi, myśli patryotycznych, żądań, woiewództw ziem i powiatów pomiędzy seymem a seymem od senatorów, posłów y gorliwych patryotów formowanych roku pierwszego 1785, t. 1–2, [b.m.w.] 1785.
Seweryna Rzewuskiego hetmana polnego koronnego O sukcesyi tronu w Polszcze rzecz krótka, Amsterdam 1789; [Warszawa] 1789.
Skrzetuski W., Prawo polityczne narodu polskiego, t. 1–2, Warszawa 1782–1784.
Sposób wynalezienia ofiary z dóbr ziemskich i duchownych w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Volumina legum, t. 9, Kraków 1889, s. 77–95.
Stroynowski H., Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki polityczney, y prawa narodów, Wilno 1785.
Wielhorski M., O przywróceniu dawnego rządu według pierwiastkowych Rzeczypospolitej ustaw, [b.m.w.] 1775.
Województw, ziem i powiatów do swoich posłów sejmujących roku 1788 i 1789, w: Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych roku 1788, t. 1, Wilno [b.d.w.].
Wolff Ch., Jus Naturae, Methodo, Scientifica Pertractatum, t. 1–8, Francofurti–Lipsiae 1740–1748.
Zbiór mów i pism niektórych w czasie sejmu stanów skonfederowanych roku 1788, t. 1, Wilno [b.d.w.], s. 114.
Акты Виленской археографической комиссии, t. 4: Акты Брестского гродского суда XVI–XVIII вв., Вильна 1870; t. 7: Акты Гродненского гродского суда, Вильно 1874; t. 38: Инвентари староств, имений, фольварков и деревень XVIII века, Вильно 1914.
Книжное собрание рода Хрептовичей [Электронный ресурс] Нац. б-ка Украины им. В.И. Вернадского, Нац. б-ка Беларуси, Нац. комис. Респ. Беларусь по делам ЮНЕСКО, oprac. Л.Г. Кирюхина, Л.А. Дубровина, red. Л.Г. Кирюхина, Т.И. Рощина, Минск 2009.
Opracowania
Baranowski I., Komisje porządkowe (1765–1788), „Rozprawy Akademii Umiejętności Wydziału Historyczno-Filozoficznego”, s. II, t. 24, 1907, s. 107–150.
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1998.
Biblioteka Stanisława Augusta na zamku warszawskim, oprac. J. Rudnicka, Wrocław 1988.
Drozdowski M., Podstawy finansowe działalności państwowej w Polsce w 1764–1793. Działalność budżetowa Sejmu Rzeczypospolitej w czasach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Warszawa–Poznań 1975.
Glemža L., Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės miestų sąjūdis 1789–1792 metais, Kaunas 2010.
Goliński Z., Biblioteki i czytelnictwo, w: Słownik literatury polskiego Oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Wrocław 1996, s. 31–40.
Gordziejew J., Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789–1792), Kraków 2010.
Grześkowiak-Krwawicz A., Publicystyka stanisławowska o modelu rządów monarchii francuskiej, Wrocław 1990.
Jędrzejewski P., Akta Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 9, 2013, s. 129–157.
Jędrzejewski P., Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe województwa krakowskiego w dobie Sejmu Wielkiego (1790–1792), Kraków 2016, Uniwersytet Pedagogiczny, mps pracy doktorskiej napisanej pod kier. prof. dr. hab. Franciszka Leśniaka.
Jurgaitis R., Funkcjonowanie sejmiku wileńskiego w latach 1717–1795. Między szlacheckim parlamentaryzmem a samorządem, w: Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku. Materiały pokonferencyjne XVIII Komisji Lituanistycznej przy KNH PAN, red. U. Augustyniak, A.B. Zakrzewski, Warszawa 2010, s. 46–51.
Kaczmarczyk Z., Leśnodorski B., Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, t. 2: Od połowy XV wieku do r. 1795, wyd. 4, Warszawa 1971.
Kalinka W., Sejm Czteroletni, t. 1, cz. 1–2, wyd. 4, Kraków 1895.
Kalinka W., Sejm Czteroletni, t. 1, Warszawa 1991.
Köhler P., Biblioteka naukowa Józefa Jundziłła (1794–1877), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 42, 1997, nr 3–4, s. 63–84.
Konieczna D., Ustrój i funkcjonowanie sejmiku brzesko-litewskiego w latach 1565–1763, Warszawa 2013.
Korzon T., Komisje porządkowe Cywilno-Wojskowe wojewódzkie i powiatowe w latach 1790–1792, „Ateneum” 7, t. 1, z. 1, 1882, s. 427–455.
Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. 1–3, 5, Kraków–Warszawa 1897.
Kowkiel L., Prywatne księgozbiory na Grodzieńszczyźnie w pierwszej połowie XIX wieku, Kraków 2005.
Kriegseisen W., Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991.
Libera Z., Sejm Czteroletni w oczach pamiętnikarzy, w: Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991, s. 177–188.
Lipiński E., Studia nad historią polskiej myśli ekonomicznej, Warszawa 1956.
Lityński A., Sejmiki ziemskie 1764–1793. Dzieje reformy, Katowice 1988.
Łaszewski R., Sejm polski w latach 1764–1793, Warszawa–Poznań 1973.
Malec J., O recenzji Wacława Uruszczaka uwag kilka, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 41, 1989, z. 1, s. 209–215.
Malec J., Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Kraków 2008.
Malec J., Studia z dziejów administracji nowożytnej, Kraków 2003.
Michalski J., Zmierzch prokonsulatu Stackelberga, w: Sejm Czteroletni i jego tradycje, red. J. Kowecki, Warszawa 1991, s. 18–49.
Paszkiewicz U., Wybrane problemy dokumentacji zbiorów bibliotecznych na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej do 1939 roku, „Roczniki Biblioteczne” 45, 2001, s. 55–89.
Paszkiewicz U., Z warsztatu badań proweniencyjnych. Wybrane znaki własnościowe księgozbiorów prywatnych na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, „Roczniki Biblioteczne” 48, 2004 [2005], s. 107–126.
Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002.
Radaman A., Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1565–1632, w: Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku. Materiały pokonferencyjne XVIII Komisji Lituanistycznej przy KNH PAN, red. U. Augustyniak, A.B. Zakrzewski, Warszawa 2010, s. 55–103.
Ratajczyk L., Przyczynek do sprawy werbunku i poboru rekrutów na ziemiach polskich w XVIII wieku, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 15, cz. 1, 1969, s. 61–72.
Ratajczyk L., Wojsko i obronność Rzeczypospolitej 1788–1792, Warszawa 1975.
Rolnik D., Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, wyd. 2, Katowice 2011.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 Maja, Warszawa 1966.
Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska na tle sytuacji politycznej przed Sejmem, Warszawa 1957.
Rudnicka J., Biblioteka Ignacego Potockiego, Wrocław 1953.
Rudnicka J., Czytelnicy w bibliotece warszawskiej marszałka Lubomirskiego, „Przegląd Biblioteczny” 1958, nr 2, s. 207–213.
Seidler G.L., W nurcie Oświecenia, Lublin 2002.
Srogosz T., Kształtowanie się nowożytnych lokalnych organów administracyjno-samorządowych na ukraińskich terenach Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku, „Південний архів” 20, 2005, s. 8–11.
Srogosz T., Między unifikacją a dualizmem w systemie władz policyjnych u schyłku pierwszej Rzeczypospolitej, w: Spory o państwo w dobie nowożytnej. Między racją stanu a partykularyzmem, red. Z. Anusik, Łódź 2007, s. 243–254.
Srogosz T., Nowożytne lokalne organy administracyjno-samorządowe na ukraińskich terenach Rzeczypospolitej w okresie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, w: Urzędy państwowe, organy samorządowe i kościelne oraz ich kancelarie, red. H. Gmiterek, J. Łosowski, Kraków 2010, s. 197–210.
Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, Warszawa 1983.
Starzeński M., Na schyłku dni Rzeczypospolitej (1757–1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914.
Szczygielski W., Debata parlamentarna nad wyłonieniem składu Komisji Wojskowej w grudniu 1788 r., „Przegląd Nauk Historycznych” 10, 2011, nr 1, s. 71–115.
Šmigelskytė-Stukienė R., Brusokas E., Glemža L., Jurgaitis R., Rakutis V., Modernios administracijos tapsmas Lietuvoje. Valstybės institucijų raida 1764–1794 metais, Vilnius 2014.
Urzędnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz, A. Rachuba, Kórnik 1994.
Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, tłum. i wstęp D. Lachowska, Warszawa 2002.
Wojakowski J., Księgozbiory Eustachego Kajetana Sapiehy (1797–1860) i Wacława Seweryna Rzewuskiego (1785–1831), Warszawa 1996.
Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa 1959.
Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie – sejmik trocki, Warszawa 2000.
Zakrzewski A.B., Wielkie Księstwo Litewskie (XIV–XVIII w.). Prawo, ustrój, społeczeństwo, Warszawa 2013.
Zwierzykowski M., Etapy ewolucji sejmikowej administracji i sądownictwa skarbowego XVI–XVIII wieku. Od partykularnych instytucji do samorządu terytorialnego doby stanisławowskiej, w: Podstawy materialne państwa. Zagadnienia prawo-historyczne, red. D. Bogacz, M. Tkaczuk, Szczecin 2006, s. 63–71.
Zwierzykowski M., Funkcjonowanie samorządu sejmikowego województw poznańskiego i kaliskiego od XVI do XVIII wieku, w: Sejmik wielkopolski, red. A. Kamieński, Jarocin–Szczecin 2008, s. 19–33.
Гардзееў Ю., Цывільна-вайсковыя парадкавыя камісіі ў Вялікім Княстве Літоўскім у часы Чатырохгадовага сойма (1789–1792), Смаленск 2014.
Куль-Сяльверстава С., Палітыка, культура, асоба. Нарысы па гісторыі культуры Беларусі, Гродна 2012, http://pawet.net/library/history/bel_history/kul/10/Палітыка._Культура._Асоба. html#_Toc3496758 (dostęp: 8 II 2015).
Мацук А., Соймікі Полацкага ваяводства ў панаванне Аўгуста ІІІ, „Вестник Полоцкого Государственного Университета. Серия А” 2011, nr 9, s. 32–39.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
Stats
Number of views and downloads: 398
Number of citations: 0