Kontekst filozoficzny dydaktyki przyrodoznawstwa w szkołach Komisji Edukacji Narodowej
DOI:
https://doi.org/10.12775/RF.2017.002Słowa kluczowe
historia filozofii, historia nauki, historia szkolnictwa, epoka oświecenia, Rzeczpospolita Obojga Narodów, Komisja Edukacji NarodowejAbstrakt
W wieku XVIII szkołę humanistyczną zwieńczoną kursem filozofii, traktowanym jako synonim wiedzy realnej, zastępuje stopniowo oświata eksponująca wagę kształcenia matematyczno-przyrodniczego, które wchodzi bądź to w skład kursu filozofii, bądź też go zastępuje. To drugie podejście ujawniło się w szkołach KEN, gdyż wbrew praktyce dominującej w szkole europejskiej usunięto praktycznie dydaktykę filozofii z kształcenia uniwersyteckiego. Natomiast w oświeceniowym szkolnictwie europejskim systemowo pojęty nowożytny arystotelizm chrześcijański zastąpiła philosophia recentiorum, która od połowy wieku XVIII eklektycznie asymilowała nowożytną kulturę filozoficzną i naukową (przyrodniczą). W tym kontekście także nieśmiało jeszcze funkcjonuje samodzielne przyrodoznawstwo, które mimo presji fenomenalizmu stymulowanego przez nowożytny empiryzm zachowa elementy podejścia filozoficzno-religijnego. Ta tradycyjna perspektywa wyrazi się w formie elementów substancjalizmu, a w odniesieniu do przyrody ożywionej także w formie zachowania kategorii duszy, właściwej nie tylko człowiekowi, ale także zwierzętom. Jeśli więc w postulatach programowych KEN ujawniły się przejawy swoistego prepozytywizmu, to przecież podręczniki wykorzystywane w tym systemie oświaty podtrzymały bardziej tradycyjną, eklektyczną formę przyrodoznawstwa, zresztą w sposób typowy dla ówczesnego szkolnictwa europejskiego.
Bibliografia
Alembert J. le Rond d’, Discours préliminaire de l’Encyclopédie, w: OEuvres complètes de d’Alembert, red. A. Belin, t. 1, Paris 1821; reprint: Slatkine, Genève 1967; idem jako: Wstęp do „Encyklopedii”, przekł. J. Hartwig, PWN, Warszawa 1954.
Banaszkiewicz A., Karta Praw Podstawowych jako „uwieńczenie” unijnego systemu ochrony praw człowieka, „Studia Erasmiana Wratislaviensia”, t. 4, 2010, s. 175–193.
Bargieł F., Stanisław Szadurski SJ (1726–1789). Przedstawiciel uwspółcześnionej filozofii scholastycznej, Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, Kraków 1978.
Bednarczyk A., Filozofia biologii europejskiego Oświecenia, PWN, Warszawa 1984.
Blacke J., Europa XVIII wieku 1700–1789, przekł. M. Domańska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1997.
Buba J., Józef Herman Osiński. Pierwszy elektryk polski, hutnik i chemik, w: idem, Pijarzy w kulturze dawnej Polski, Polska Prowincja XX Pijarów, Kraków 1982, s. 236–242.
Buffon G. L., De l`homme, wyd. M. Duchet, Maspero, Paris 1971.
Buffon G. L., Historie naturelle, t. 1–44, Paris 1749–1804.
Bugajak G., Problem naturalizmu w dialogu nauki i religii, w: Filozofia przyrody, red. S. Janeczek, A. Starościc, D. Dąbek, J. Herda, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 301–320.
Butterfield H., Rodowód współczesnej nauki 1300–1800, przekł. H. Krahelska, PWN, Warszawa 1968.
Butterwick-Pawlikowski R., Między Oświeceniem a katolicyzmem, czyli o katolickim oświeceniu i oświeconym katolicyzmie, „Wiek Oświecenia”, t. 30, 2014, s. 15–17.
Chaunu P., Cywilizacja wieku oświecenia, PIW, Warszawa 1993.
Chróścikowski S., Fizyka doświadczeniami potwierdzona, Warszawa 1764.
Condillac É., OEuvres philosophiques de Condillac, t. 1, red. G. Le Roy, Presses universitaires de France, Paris 1947.
Crombie A. C., Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 2, przekł. S. Łypacewicz, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1960.
Darowski R., Studia z filozofii jezuitów w Polsce XVII i XVIII wieku, Akademia Ignatianum – Wydawnictwo WAM, Kraków 1998.
Diderot D., Myśli filozoficzne, w: Wybór pism filozoficznych, przekł. J. Hartwig, J. Rogoziński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1960.
Encyclopédie ou dictionnaire universel raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une société de gens de lettres. Mis en ordre et publié par… [Denis] Diderot et quant à la partie mathématique par… … [Jean le Rond] D’Alembert, t. 1–35, Paris 1751–1780; reprint F. Frommann Verlag, Stuttgart 1966–1995.
Essays on Aristotle`s „De anima”, red. M. C. Nussbaum, O. Rorty, Clarendon Press, Oxford 1992.
Gut P., Radykalne Oświecenie i nowoczesność, w: Znaczenie filozofii Oświecenia. Człowiek wśród ludzi, red. B. Grabowska, A. Grzeliński, J. Żelazna, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016, s. 91–102.
Guyénot E., Les sciences de la vie aux XVIIe et XVIIIe siècles. L`idée d`évolution, A. Michel, Paris 1957.
Hajduk Z., Filozofia przyrody Isaaca Newtona, „Studia Philosophiae Christianae”, R. 24, 1988, nr 2, s. 115–129.
Hajduk Z., Racjonalna rekonstrukcja filozofii przyrody Isaaca Newtona, w: Oblicza filozofii XVII wieku, red. S. Janeczek, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 423–440.
Hall A. R., Rewolucja naukowa 1500–1800. Kształtowanie się nowożytnej postawy naukowej, przekł. T. Zembrzuski, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1966.
Heller M., Filozofia świata, Wydawnictwo „Znak”, Kraków 1992.
Heller M., Życiński J., Wszechświat – maszyna czy myśl?, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1988.
Hube M., Mechanika, Kraków 1792.
Hube M., Wstęp do fizyki do szkół narodowych, Kraków 1783.
Israel J., A Revolution of the Mind. Radical Enlightenment and the Intellectual Origins of Modern Democracy, Princeton University Press, Princeton, NJ, 2009.
Israel J., Democratic Enlightenment. Philosophy, Revolution, and Human Rights, 1750–1790, Oxford University Press, Oxford 2011.
Janeczek S., Czym była oświeceniowa „philosophia recentiorum”, „Kwartalnik Filozoficzny”, t. 26, 1998, nr 1, s. 115–128.
Janeczek S., Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008.
Janeczek S., Elementy humanizmu renesansowego w szkole jezuickiej, w: Renesansowy ideał chrześcijanina, red. W. Sajdek, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 299–333.
Janeczek S., Epistemologia w dydaktyce fizyki Komisji Edukacji Narodowej, „Roczniki Filozoficzne”, t. 50, 2002, nr 1, s. 203–262.
Janeczek S., Filozofia w „Wielkiej Encyklopedii Francuskiej”, w: Z badań nad filozofią XVII wieku, jej źródłami i kontynuacjami, red. H. Jakuszko, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 2013, s. 157–170.
Janeczek S., Geneza nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego, w: Oblicza filozofii XVII wieku, red. S. Janeczek, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 477–512.
Janeczek S., Historyczna czy filozoficzna koncepcja religii Hugona Kołłątaja?, w: Mit – historia – kultura, red. J. Skoczyński, Wydawnictwo Akademickie UJ, Kraków 2012, s. 23–32.
Janeczek S., Ideały wychowawcze i dydaktyczne w szkolnictwie pijarskim a „oświecenie chrześcijańskie”. Próba syntezy, „Nasza Przeszłość”, t. 49, 1994, nr 82, s. 115–161.
Janeczek S., Ideały wychowawcze w edukacji oświeceniowej (w perspektywie historii intelektualnej). Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. 6, 2015, nr 2, s. 5–37.
Janeczek S., Komisja Edukacji Narodowej a „Encyklopedia, albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł”, cz. 2: Wymiar dydaktyczny, „Zeszyty Naukowe KUL”, t. 59, 2016, nr 2(234), s. 3–22.
Janeczek S., Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003.
Janeczek S., Od filozofii Boga do filozofii religii w dobie oświecenia, w: Filozofia a religia. Inspiracje – krytyka, red. S. Janeczek, A. Starościc, Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, s. 85–108.
Janeczek S., Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994.
Janeczek S., Oświeceniowa kultura naukowa w kontekście filozoficznym. Z dziejów Komisji Edukacji Narodowej (cz. 1–2), „Roczniki Filozoficzne”, t. 63, 2015, nr 4, s. 35–114.
Janeczek S., Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca (1715–1780), w: Z dziejów filozoficznej refleksji nad człowiekiem. Księ ga pamiątkowa ku czci Profesora Jana Czerkawskiego (1939–2007), Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2007, s. 257–274.
Janeczek S., Prepozytywizm filozofii Jean le Rond d’Alemberta?, „Zeszyty Naukowe KUL”, t. 55, 2012, nr 2(218), s. 3–24.
Janeczek S., Przyrodoznawstwo w polskim szkolnictwie kościelnym okresu oświecenia, „Roczniki Filozoficzne”, t. 41, 1993, nr 3, s. 87–109.
Janeczek S., Rola oświecenia chrześcijańskiego w kulturze wieku XVIII, „Kultura i Wartości”, t. 15, 2015, s. 9–48.
Janeczek S., Szkoła jezuicka a szkoła renesansowa. Regres czy twórcza kontynuacja?, „Rocznik Wydziału Pedagogicznego Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie”, 2005, s. 191–208.
Janeczek S., Witalistyczno-mechanistyczna koncepcja życia w podręcznikach Komisji Edukacji Narodowej, w: Z potrzeby serca, red. Z. Krzyszowski i in., Instytut Wyższej Kultury Religijnej, Lublin 2004.
Janeczek S., Współczesna reforma nauki i szkolnictwa wyższego w perspektywie historycznej, „Communio”, t. 33, 2013, nr 2(182), s. 116–139.
Janeczek S., Z badań nad przyrodoznawstwem w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, w: Wierność rzeczywistości. Księga Pamiątkowa z okazji jubileuszu 50-lecia pracy naukowej na KUL O. prof. Mieczysława A. Krąpca, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2001, s. 699–712.
Janeczek S., Z dziejów kultury naukowej. Koncepcja nauki Jean le Rond d’Alemberta, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. 4, 2013, nr 1, s. 59–92.
Kenntnisse von natürlichen Dingen zum Gebrauche der studierenden Jugend in den kaiserl. königl. Staaten, Wien 1781.
Kierul S., Izaak Newton. Bóg, światło i świat, Oficyna Wydawnicza Quadrivium, Wrocław 1996.
Kirkinen H., Les Origines de la conception moderne de l`homme-machine. Le problème de l`âme en France 1670–1715, Suomalainen Tiedeakatemia, Helsinki 1969.
Kluk K., Botanika dla szkół narodowych, Warszawa 1785.
Kluk K., Zwierząt domowych i dzikich, osobliwie krajowych, historii naturalnej początki i gospodarstwo, t. 1, Warszawa 1779.
Kluk K., Czempiński P., Zoologia czyli zwierzętopismo dla szkół narodowych, Warszawa 1789.
Komisja Edukacji Narodowej (pisma Komisji i o Komisji). Wybór źródeł, wyd. S. Tync, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1954.
Kopania J., Szkice kartezjańskie, Aureus, Kraków 2009.
Konarski S., Ustawy szkolne, przekł. W. Germain, M. Arct, Kraków 1925.
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Aletheia, Warszawa 2000.
Kubrin D., Newton and the Cyclical Cosmos. Providence and the Mechanical Philosophy, „Journal of the History of Ideas”, vol. 28, 1967, s. 325–346.
Linnæus C., Systema naturae per regna tria naturae secundum classes, ordines, genera, species cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, t. 1, Vindobonae 1767.
Lovejoy A. O., Wielki łańcuch bytu. Studium z dziejów idei, przekł. A. Przybysławski, „KR”, Warszawa 1999.
Lubieniecka J., Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, Nasza Księgarnia, Warszawa 1960.
Macquer P.-J., Dictionnaire portatif des arts et métiers (contenant en abrégé l’histoire, la description et la police des arts et métiers, des fabriques et manufactures de France et des pays etrangers, t. 1–2, Paris 1766.
Macquer P.-J., Élémens de chymie-pratique, contenant la description des opérations fondamentales de la chymie, avec des explications & des remarques sur chaque opération, t. 1–2, Paris 1751; idem jako: Elements of the Theory and Practice of chymistry, przekł. A. Reid, Edinburgh 1768.
Macquer P.-J., Élémens de chymie-théorique, Paris 1749.
Majorek C., Książki szkolne Komisji Edukacji Narodowej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.
Mickiewicz J., Układ lekcji w Akademii Wileńskiej na r. 1782, Wilno 1781.
Miodoński L., Całość jako paradygmat rozumienia świata w myśli niemieckiej przełomu romantycznego, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2001.
Musschenbroek van P., Dissertatio experimentalis de magnete, Vienna 1754.
Musschenbroek van P., Institutiones physicae, Lugduni Batavorum 1748.
Musschenbroek van P., Introductio ad philosophiam naturalem, t. 1–2, Lugduni 1762.
Musschenbroek van P., Physicae experimentalis, et geometricae, magnitudinae terrae, cohaerentia corporum firmorum disserationes; ut et ephemerides meteorologicae ultraiectinae, Lugduni Batavorom 1729.
Nollet J. A., Leçons de physique expérimentale, t. 1–6, Paris 1743–1746.
Nowosad E., Credo Izaaka Newtona. Chrześcijaństwo ireniczne, „Studia Theologica Varsaviensia”, t. 25, 1987, nr 2, s. 149–177.
Osiński J. H., Fizyka doświadczeniami potwierdzoną, Warszawa 1777.
Piechowiak M., Aksjologiczne podstawy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, „Studia Prawnicze”, 2003, nr 1(155), s. 5–29.
Pluche de N.-A., Histoire du ciel où l’on recherche l’origine de l’’dolâtrie et les méprises de la philosophie sur la formation et sur les influences des corps célestes, t. 1–2, Paris 1711–1740.
Pluche de N.-A., Le spectacle de la nature, ou Entretiens sur les particularités de l’histoire naturelle, qui ont paru les plus propres à rendre les jeunes-gens curieux, & à leur former l’esprit, t. 1–8, Paris 1732–1752.
Protokoły Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, wyd. T. Wierzbowski, Kasa im. J. Mianowskiego, Warszawa 1908.
Roger J., Les sciences de la vie dans la pensée française du XVIIIe siècle, Michel, Paris 1993.
Sagan D., Teoria inteligentnego projektu – argumenty za i przeciw, w: Filozofia przyrody, red. S. Janeczek, A. Starościc, D. Dąbek, J. Herda, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 335–383.
Schaw P., Leçons de Chymie. Propres à perfectionner la physique, le commerce et les arts, przekł. M.-G.-Ch. Thiroux d’Arconville, Paris 1759; idem jako: Chemical lectures publicly read at London, in the years 1731, and 1732, and at Scarborough, in 1733, for the improvement of arts, trades, and natural philosophy, London 1755.
Skarbek J., Pojęcia wstępne fizyki Antoniego Wiśniewskiego, „Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej” 1959, ser. A, nr 3, s. 181–203.
Skrzypek M., Filozofia Diderota, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1996.
Swieżawski S., Albertyńsko-tomistyczna a kartezjańska koncepcja człowieka, „Przegląd Filozoficzny”, t. 43, 1947, nr 1–4, s. 87–114.
Szybiak I., Szkolnictwo Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973.
Śmierzchalski Z., Fizyka doświadczalna jako dziedzina filozofii w okresie oświecenia w Polsce na przykładzie dzieł Józefa Rogalińskiego (1728–1802), Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego, Kraków 1998.
Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej. Rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773–1793), wyd. J. Lewicki, M. Arct, Kraków 1925.
Valmont de Bomare J.-Ch., Dictionnaire raisonné d’histoire naturelle, Paris 1764.
Wiśniewski A., Propositiones philosophicae, ex illustribus veterum recentiorumque philosophorum placitis depromptae, Varsaviae 1752.
Wójcik Z. J., Udział OO. pijarów w rozwoju przyrodoznawstwa w Polsce doby Oświecenia, w: Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX wieku, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Zakład Historii Nauk Społecznych IHNOiT PAN, Warszawa 1993, s. 219–237.
Wypisy z autorów klasycznych do nauk w szkołach narodowych stosowane na kl. I–III, Warszawa 1777–1780.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 499
Liczba cytowań: 0
