Dwa projekty antynaturalizmu metodologicznego na przykładzie filozofii Heinricha Rickerta i Ernsta Cassirera

Abstrakt

Dwaj filozofowie przełomu wieków, Heinrich Rickert (1863–1936) oraz Ernst Cassirer (1874–1945) przynależą do licznego i niejednoznacznego w swych poglądach, ruchu neokantystów. Chociaż filozofia Immanuela Kanta stanowi dla obydwóch niepodważalną bazę – fundament rozważań, pomiędzy teorią autora trzech Krytyk a neokantyzmem ujawnia się różnica zakresu bowiem o ile transcendentalizm Kanta ma charakter ogólny, o tyle na gruncie badeńskiej szkoły neokantyzmu, której reprezentantem jest Rickert, dokonuje się jego uszczegółowienie. Stawiając problem apriorycznych warunków możliwości poznania, Rickert podejmuje próbę transcendentalnego ugruntowania kultury. Poszukując podstawy poznania i kultury w ogóle, przyjmuje Windelbandowski podział nauk na uogólniające nauki nomotetyczne i indywidualizujące nauki idiograficzne oraz nazywa historię warunkiem możliwości doświadczenia. Jako reprezentant dualizmu metodologicznego myśliciel ten czyni filozofię, krytyczną teorią wartości kulturowych. Włączając w zakres metodologicznych rozstrzygnięć zagadnienia aksjologiczne, wśród których na pierwszy plan wysuwa zagadnienie nadających życiu sens wartości oraz tego, co koniecznie ważne, Rickert nie tylko dookreśla poprzez to właściwy przedmiot poznania, ale także myślenie teoretyczne zakorzenia w powinności, natomiast poznanie ugruntowuje w czystej logice obowiązywania (Geltung).

Zagadnienie logicznych podstaw nauk o duchu, rozpatrywanych z perspektywy krytycznej filozofii kultury, bada również uczeń marburskiej szkoły neokantyzmu, Ernst Cassirer. Swoje zainteresowania naukami przyrodniczymi, zwłaszcza fizyką matematyczną, wzbogaca szeroko rozumianą koncepcją kultury zakładając, iż nauki o przyrodzie i humanistyka jako decydujące o całej aktywności człowieka, nie są sobie przeciwstawne, lecz wzajemnie się uzupełniają. Wiążąc mierzalny – ilościowy i wolicjonalno-emocjonalny – jakościowy moment aktu poznania, Cassirer rezygnuje z zaproponowanej przez badeńczyków (Windelband, Rickert) teorii wartości oraz podziału nauk. Dostrzegając ludzką zmienność, skupia się na historyczno-humanistycznym opisie różnorodnych form ludzkiego życia.

Ukazując pierwotny związek myśli Cassirera i Rickerta z teoretyczną oraz praktyczną nauką Kanta, w wystąpieniu zwracam szczególną uwagę na przebieg linii demarkacyjnej rozdzielającej sferę Geisteswissenschaften od obszaru Naturwissenschaften w zaproponowanych przez neokantystów programach filozofii. Wykorzystując metodę analizy porównawczej, charakteryzuję sposób ujęcia przyrodoznawstwa oraz nauk o kulturze, który w filozofii Rickerta wyraża się w różnicy: nasci – colere, natomiast w myśli Cassirera przyjmuje postać rozdzielenia: fakt nauki – fakt kultury; dywergencji, która ujawnia się pomiędzy tym, co kwantytatywne a tym, co kwalitatywne.