Przeciw „osobie”. Roberta Esposita postulat eliminacji kategorii “osoby” z dyskursu o człowieku

Abstrakt

Artykuł jest rekonstrukcją poglądów współczesnego włoskiego filozofa, Roberta Esposita, dotyczących jego stanowiska w sprawie posługiwania się terminem „osoba” w dyskursie o człowieku oraz wstępnym omówieniem krytycznym tegoż stanowiska. Jego zasadnicza teza głosi, że niefunkcjonalność praw człowieka wynika nie tyle z niedostatecznego rozwoju myśli posiłkującej się pojęciem „persona” (a więc głównie stoicyzmem, prawem rzymskim, chrześcijaństwem Augustyńskim i tomistycznym, filozofią nowożytną i przede wszystkim – personalizmem) i niewydolnością dyskursu etycznego i prawnego w objęciu nim wszystkich ludzkich istnień, co raczej bezrefleksyjną natarczywością w posługiwaniu się nim przez owe dyskursy. Kłopotliwość tego terminu wynika z jego specyfiki językowej: nie jest on zwykłym pojęciem słownikowym pełniącym funkcję wyłącznie informatywną, lecz swoistym performatywem. Roberto Esposito zestawia jego charakter z dyspozytywem Michela Foucaulta – opisującym przy jego pomocy mechanizmy jednoczesnego „upodmiotowienia” i „ujarzmienia”.

Wedle Esposita oferowana przez pojęcie „osoby” (etymologicznie prosopon – „maska” aktorska) tożsamość w specyficzny dla dyspozytywu sposób wprowadza w obrębie ludzkiego istnienia podział na to, co w niej naturalne („aktor”), oraz „sztuczne” („maska”), to jest „treść” konstruowaną historycznie oraz społecznie, nierzadko opresyjną dla jednostki opisanej tym pojęciem. Podjęta w artykule rekonstrukcja podąża za intencją Esposita, rozpatrującego potrójne dziedzictwo „osoby” w dyskursie teologicznym, prawnym i filozoficznym. W konkluzji autor dokonuje wstępnej oceny postulatu eliminacji pojęcia „osoby” z dyskursu o człowieku, wskazując na jego teoretyczne słabości (wyprowadzanie faktów normatywnych z etymologii, nieostrość pojęcia „dyspozytywu”, a także na jego potencjalną etyczną szkodliwość. Bardziej szczegółowa ocena domaga się jednak dalszych badań.