Kupno i sprzedaż zwierząt domowych w polskiej kulturze ludowej
DOI:
https://doi.org/10.12775/LL.4-5.2019.008Słowa kluczowe
kupno, sprzedaż, zwierzęta domowe, kultura ludowa, etnolingwistykaAbstrakt
W tradycyjnej kulturze polskiej zwierzęta z najbliższego otoczenia człowieka (bydło, konie i świnie) były towarem najczęściej kupowanym i sprzedawanym, a echa dawnych transakcji handlowych pobrzmiewają do dziś w gwarowej leksyce (por. ogonowe, rogowe, kopytkowe). Rekonstrukcja kupna i sprzedaży zwierząt domowych w polszczyźnie byłaby jednak niemożliwa bez sięgnięcia po dane przyjęzykowe (wierzenia i praktyki), które pokrywają się i uzupełniają ze zdawkowymi informacjami na temat transakcji, utrwalonymi w języku. Ze sprzedażą i kupnem zwierząt wiązał się bowiem szereg zabiegów wykonywanych przed i po transakcji, mających na celu ułatwić sprzedaż oraz zapewnić sprzedającemu i kupującemu pomyślność w hodowli. W artykule, wykorzystując metodologię wypracowaną na użytek lubelskiego Słownika stereotypów i symboli ludowych, przyglądam się kulturowym mechanizmom transakcji kupna-sprzedaży zwierząt. Ich analiza pozwala mi ukazać miejsce, jakie w świecie ludowych wartości zajmowały zwierzęta domowe.
Bibliografia
BARTMIŃSKI, J. (2010). Pojęcie „językowy obraz świata” i sposoby jego operacjonalizacji. W: P. Czapliński, A. Legeżyńska, M. Telicki (red.), Jaka antropologia literatury jest dzisiaj możliwa? (s. 155–178). Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.
FRANKOWSKI, E. (1924). Zabiegi magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego. „Lud”, t. 23, 50–111.
KIELAK, O. (2018a). Językowo-kulturowy obraz zwierząt domowych w polskiej tradycji ludowej. Maszynopis rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem dr hab. S. Niebrzegowskiej-Bartmińskiej, prof. UMCS w IFP UMCS.
KIELAK, O. (2018b). Kategoryzacja zwierząt domowych a językowy obraz świata. W: S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, B. Żywicka (red.), Wartości w językowym obrazie świata Słowian i ich sąsiadów, t. 4: Słownik językowy – leksykon – encyklopedia w programie badań porównawczych (s. 205–223). Lublin: Wydawnictwo UMCS.
KIELAK, O. (2019). „Bydło tej nocy mówiło między sobą ludzkiem językiem i w polskiej mowie”. Głosy zwierząt domowych w polszczyźnie potocznej i ludowej. „Język Polski”, XCIX, z. 1, 66–80.
MARCZEWSKA, M. (2012). „Ja cię zamawiam, ja cię wypędzam…” Choroba: studium językowo-kulturowe. Kielce: Wydawnictwo UJK.
NIEBRZEGOWSKA-BARTMIŃSKA, S. (2017). Jakie dane są relewantne etnolingwistycznie?, „Etnolingwistyka” 29, 11–29.
PŁOTNIKOVA, A.A. (2012). Skotovodstvo. W: S.M. Tołstaja (red.), Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, t. 5, (s. 26–30). Moskva: Meždunarodnyje otnošenija.
SZADURA, J. (2017). Czas jako kategoria językowo-kulturowa w polszczyźnie. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
USPIEŃSKI, B. (1985). Kult św. Mikołaja na Rusi (przeł. E. Janus, M. R. Mayenowa, Z. Kozłowska). Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
WASILEWSKI, J.S. (2010). Tabu. Warszawa: Wydaw. UW.
ŽURAVLOV, A.F. (1984). „Obmyvanie kopyt” (iz vostočnoslavjanskoj leksyki i frazeologii, svjazanoj s rytualami kupli-prodaži skota). W: È.I. Zelenin, V.V. Usačeva, T.V. Civ’jan (red.), Slavjanskoe i balkanskoe jazykoznanie. Jazyk v ètnokul’turnom aspekte (s. 109–114). Moskva: Izdatelstvo „Nauka”.
Boryś, W. (2006). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków.
Karłowicz, J. (1900–1911). Słownik gwar polskich, t. 1–6. Kraków.
Karłowicz, J., Kryński, A., Niedźwiedzki, W. (1952–1953). Słownik języka polskiego, t. 1–8b. Warszawa [wyd. fotooffset. z 1900–1927].
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w oparciu o dzieło S. Adalberga oprac. Zespół Redakcyjny pod kierunkiem J. Krzyżanowskiego, t. 1–4. Warszawa 1969–1978.
Krop, J., Twardzik, J., Pilch, J., Wronicz, J. (1995). Słownik gwarowy Śląska Cieszyńskiego, red. J. Wronicz. Wisła-Ustroń.
Słownik gwar polskich, oprac. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. M. Karasia, [od t. 2] J. Reichana, [od. t. 6] J. Okoniowej, [od t. 9, z. 2] R. Kucharzyk, Wrocław-Kraków, t. 1 – 1982, t. 2 – 1983, t. 3 – 1989–1991, t. 4 – 1992– 1993, t. 5 – 1994–1998, t. 6 – 2001–2004, t. 7 – 2005–2010, t. 8 – 2011–2013, t. 9 – 2014–2017, t. 10 – 2018.
Doroszewski, W. (red.) (1958–1969). Słownik języka polskiego, t. 1–11. Warszawa.
Tołstoj, N.I. (red.) (1995–2012). Slavjanskie drevnosti. Ètnolingvističeskij slovar’, t. 1–5. Moskva.
Słownik stereotypów i symboli ludowych. Koncepcja całości i red. J. Bartmiński, zastępca red. S. Niebrzegowska[-Bartmińska]. Lublin. T. 1: Kosmos. Cz. 1: Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie – 1996. Cz. 2: Ziemia, woda, podziemie – 1999. Cz. 3: Meteorologia – 2012. Cz. 4: Świat, światło, metale – 2012. T. 2: Rośliny. Cz. 1: Zboża – 2017. Cz. 2: Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe – 2018.
Warchoł, S. (red.). Słownik etymologiczno-motywacyjny słowiańskiej zoonimii ludowej. Słowiańskie nazwy własne zwierząt domowych i udomowionych zwierząt dzikich w środowiskach wiejskich. Lublin. T. 1 – Bawoły, byki, konie, woły – 2007. T. 2 – Krowy – 2009. T. 3 – Koty, psy – 2011. T. 4 – Ssaki domowe, ptactwo domowe, zwierzęta hodowane w klatkach, udomowione zwierzęta dzikie – 2014. T. 5 – Frekwencyjny wykaz zoonimów w tomach I–IV – 2016.
Wąż – Bartmiński, J., Kielak, O., Niebrzegowska-Bartmińska, S. (2015). Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych. Lublin.
Bazińska, B. (1967). Wierzenia i praktyki magiczne pasterzy w Tatrach Polskich. W:
W. Antoniewicz (red.). Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, t. 7 Życie i folklor pasterzy Tatr Polskich i Podhala (s. 65–227). Wrocław.
Bystroń, J.S. (1960–1976). Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 1–2. Warszawa.
Dworakowski, S. (1964). Kultura społeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwią, cz. 1: Zwyczaje doroczne i gospodarskie. Białystok.
Kolberg, O. (1867/1962). Dzieła wszystkie, t. 4: Kujawy, cz. 2. Kraków-Warszawa.
Kolberg, O. (1871/1962). Dzieła wszystkie, t. 5: Krakowskie, cz. 1. Kraków-Warszawa.
Kolberg, O. (1882/1962). Dzieła wszystkie, t. 15: W. Ks. Poznańskie, cz. 7. Warszawa-Kraków.
Kolberg, O. (1884/1962). Dzieła wszystkie, t. 17: Lubelskie, cz. 2. Kraków.
Kolberg, O. (1890/1964). Dzieła wszystkie, t. 28: Mazowsze, cz. 5. Kraków-Warszawa.
Kolberg, O. (1891/1964). Dzieła wszystkie, t. 34: Chełmskie, cz. 2. Kraków-Warszawa.
Kolberg, O. (1970). Dzieła wszystkie, t. 42: Mazowsze, cz. 7. Z rękopisów oprac. A. Pawlak, M. Tarko, T. Zdancewicz, red. M. Tarko. Kraków-Warszawa.
Kolberg, O. (1967). Dzieła wszystkie, t. 48: Tarnowskie-Rzeszowskie. Z rękopisów oprac. J. Burszta, B. Linette, red. J. Burszta. Warszawa-Kraków.
Kolberg, O. (1974). Dzieła wszystkie, t. 49: Sanockie-Krośnieńskie, cz. 1. Z rękopisów oprac. B. Linette, T. Skulina, red. A. Skrukwa. Kraków-Warszaw.
Kolberg, O. (1973). Dzieła wszystkie, t. 51: Sanockie-Krośnieńskie, cz. 3. Z rękopisów oprac. T. Skulina, red. A. Skrukwa. Warszawa-Kraków.
Kotula, F. (1989). Przeciw urokom. Wierzenia i obrzędy u Podgórzan, Rzeszowiaków, Lasowiaków. Warszawa.
Krzyżanowski, J. (1962–1963). Polska bajka ludowa w układzie systematycznym, t. 1–2. Wrocław.
Lud 1896/335–338 – Pierzchała, L. (1896). Wierzenia ludu. „Lud”, t. 2.
Świętek, J. (1902). Z nad Wisłoka. Rysy etnograficzne ze wsi Białobrzegi w powiecie łańcuckim. „Lud”, t. 8.
Lud 1924/50–111 – Frankowski, E. (1924). Zabiegi magiczne przy pożyczaniu, kupnie i sprzedaży u ludu polskiego. „Lud”, t. 23.
Świętek, J. (1897). Zwyczaje i pojęcia prawne ludu nadrabskiego. „Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, t. 2.
Cercha, S. (1900). Przebieczany, wieś w powiecie wielickim. „MAAE”, t. 4.
Saloni, A. (1903). Lud łańcucki. Materyały etnograficzne. „MAAE”, t. 6.
Kosiński, W. (1904). Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej. Część druga. Wierzenia i przesądy. „MAAE”, t. 7.
Kantor, J. (1907). Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna. „MAAE”, t. 9.
Gawełek, F. (1910). Przesądy, zabobony, środki lecznicze i wiara ludu w Radłowie, w pow. brzeskim. „MAAE”, t. 11.
Malicki, L., Sujka, A. (1981). Dawne zwyczaje w gospodarce rolniczej okolic Krzczonowa. „Rocznik Muzeum Wsi Lubelskiej”, t. 4, s. 55–71.
Pleszczyński, A. (1892). Bojarzy międzyrzeccy. Studium etnograficzne. Warszawa.
Rak, M. (2016). Materiały do etnografii Podhala. Kraków.
Simonides, D. (1989). Wierzenia i zachowania przesądne. W: D. Simonides (red.) Folklor Górnego Śląska (s. 225–301), Katowice.
Świętek, J. (1893). Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny. Kraków.
Sopylak, G. (1998) Zwyczaje i obrzędy związane z hodowlą zwierząt w Dąbrówce. „Twórczość Ludowa”, t. 13.
Pleszczyński, A. (1893). Wochy i Koziary. „Wisła”, t. 7.
Wisła 1903/133–172 – Majewski, E., Jarecki, W. (1903). Bydło w mowie, pojęciach i praktykach ludu polskiego. „Wisła”, t. 17.
Witkoś, S. (1977). Bajdy i Moderówka. Poznań.
Siarkowski, W. (1879). Materyjały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc [Część II]. „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej”, t. 3.
Gustawicz, B. (1881). Podana, przesądy, gadki i nazwy ludowe w dziedzinie przyrody. Cześć pierwsza. „ZWAK”, t. 5.
Udziela, S. (1886). Materyały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy. „ZWAK”, t. 10.
Ciszewski, S. (1887). Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w pow. olkuskim [Część II]. „ZWAK”, t. 11.
Udziela, S. (1890). Lud polski w pow. ropczyckim w Galicji. „ZWAK”, t. 14.
Wierzchowski, Z. (1890). Materyjały etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicyi „ZWAK”, t. 14.
Ulanowska, S. (1891). Łotysze Inflant polskich a w szczególności z gminy Wielońskiej powiatu Rzeżyckiego. Obraz etnograficzny [cz. 1]. „ZWAK”, t. 15.
Zawiliński, R. (1892). Przesądy i zabobony z ust ludu w różnych okolicach zebrane „ZWAK”, t. 16.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie/Copyright Notice
1. Autorzy udzielają wydawcy (Polskiemu Towarzystwu Ludoznawczemu) licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu w następujących polach eksploatacji:a) utrwalanie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego;
b) reprodukowanie (zwielokrotnienie) Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego drukiem i techniką cyfrową (ebook, audiobook);
c) wprowadzania do obrotu egzemplarzy zwielokrotnionego Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego;
d) wprowadzenie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego do pamięci komputera;
e) rozpowszechnianie utworu w wersji elektronicznej w formule open access na licencji Creative Commons (CC BY - ND 3.0).
2. Autorzy udzielają wydawcy licencji nieodpłatnie.
3. Korzystanie przez wydawcę z utworu na ww. polach nie jest ograniczone czasowo, ilościowo i terytorialnie.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1793
Liczba cytowań: 0
