Święty wieczór w obrzędowości dorocznej Ukraińców Bojkowszczyzny: tradycja ludowa i pamięć przesiedleńców
DOI:
https://doi.org/10.12775/LL.4-5.2019.005Ključne riječi
Ukraińcy, Bojkowszczyzna, przesiedleńcy, rozmówcy, pamięć, Święty Wieczór, obrzęd, obrzędowy, magicznySažetak
W artykule dokonano analizy tradycyjnych obrzędów i zwyczajów, które dotyczą obchodów Świętego Wieczoru (6 stycznia według nowego stylu) na Bojkowszczyznie – w regionie historyczno-etnograficznym na terenie współczesnej Ukrainy. Świąteczno-obrzędowa uroczystość została przedstawiona według tradycji ludowej obchodów Świętego Wieczoru, czyli dotyczy okresu końca ХІХ – lat 30. ХХ wieku. Opisane działania obrzędowe i rytualne cechuje symbolika dobrego początku; miały one na celu zachować i powiększyć własne gospodarstwo: rytualne milczenie podczas karmienia kur, żywienie bydła daniami obrzędowymi z dotrzymaniem pewnego scenariusza rytualnego i in. Konieczną częścią Świętego Wieczoru na Bojkowszczyznie były motywy zaduszkowe, które przejawiały się w zaproszeniu zmarłych do rodzinnej Świętej Wieczerzy, zostawaniu potraw obrzędowych po jej zakończeniu, semantyką tekstu-obrzędu dopełnianego pomiedzy członkami rodziny, zapychaniu łyżki w rytualny snop. W takich czynnościach magiczno-rytualnych Świętej Wieczerzy jak dzielenie się chlebem, obwiązywanie nóżek stołu łańncuchem, zaprosiny do rodzinnego stołu dusz zmarłych krewnych, dzikich zwierząt czy aniołów, znaleziono symbolikę communitas. Opisywane obrzędy tradycyjne i działania magiczne, funkcjonujące wśród mieszkańców ukraińskiej części Bojkowszczyzny, często porównywnuję z wypowiedziami przesiedlonych Ukraińców – mieszkańców województw zachodnich i północnych współczesnej Polski, którzy jeszcze przed 1947 r. zasiedlali górskie stoki Bieszczad Zachodnich.
References
BAŃKOWSKI, A. (2000). Etymologiczny słownik języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
BENEDYCT XVI (2007). Boże Narodzenie świętem odrodzonego stworzenia. Pozyskano z https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/benedykt_xvi/homilie/pasterka_25122007.html
BOGATYREV, P. (1971). Magiсheskie deĭstvii͡a, obri͡ady i verovanii͡a Zakarpatti͡a. W: Voprosy teorii narodnogo iskusstva (s. 167–297). Moskva: Iskusstvo.
BURDZIK, T. (2013). Tradycja a kształt kultury w czasach globalizacji. „Kultura i Historia”, (23). doi:10.6084/m9.figshare.903714
BYSTROŃ, J. S. (1916). Zwyczaje żniwiarskie w Polsce. Kraków: Nakładem Akademii Umiejętności.
CHEKHOWS’KYĬ, I. (2001). Z͡Hertvoprynoshenni͡a u kalendarniĭ mahichniĭ praktyt͡si ukraїnt͡siv Karpats’koho rehionu. „Pytanni͡a starodavn’oї ta seredn’ovichnoї istoriї, arkheolohiї ĭ etnolohiї: Zbirnyk naukovykh prat͡s’”, t. 1, 266–287.
DROZD, R. (1997). Droga na Zachód: osadnictwo ludności ukraińskiej na ziemiach zachodnich i północnych Polski w ramach akcji „Wisła”. Warszawa: „TYRSA” Sp. Z. o.o.
DUCHYMINS’KA, O. (1939). Svi͡atochni zvychaї v seli Vovchim, turchans’koho povitu. „Z͡Hinocha doli͡a”, zeshyt 1–2, 11–12.
ĖLIADE, M. (1994). Svi͡ashchennoe i mirskoe (przeł. N. Garbovsiĭ). Moskva: Izdatel’stvo Moskovskogo universiteta.
ERLL, A. (2018). Kultura pamięci. Wprowadzenie (przeł. A. Teperek). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
FALKOWSKI, J. (1935). Na pograniczu łemkowsko-bojkowskiem. Zarys etnograficzny. Lwόw: nakladem Towarzystwa Ludoznawczego.
FIL, A. (2014). Ziemie rodzinne w pamięci moich przodków. Wspomnienie o wsi Zawój. „Bieszczady Odnalezione”, 2, 113–120.
FRANKO, I. (1898). Li͡udovi viruvanni͡a na Pidhiri͡u. „Etnohrafichny zbirnyk”, t. 5, 160–218.
GŁOWACKA-GRAJPER, M. (2016). Transmisja pamięci. Działacze „sfery pamięci” i przekaz o Kresach Wschodnich we współczesnej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
GRAD, J. (1987). Zwyczaj. W: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne (s. 388–389). Warszawa–Poznań: PWN.
GRENDZ͡HA-DONS’KYĬ, V. (1928). Pohans’ki zvychaї v nashykh svi͡atakh i t. zv. khrystyi͡as’ka tradyt͡sii͡a. „Nasha zemli͡a”, 12, 20–22.
HAĬDA, I͡U. (1998). Turkivshchyna: pryroda i li͡udy. Monohrafichnyĭ opys. Uz͡hhorod: Patent.
HAL’KO, O. (2002). Kalendarni rizdvi͡ani obri͡ady boĭkiv Karpat naprykint͡si XIX – v pershiĭ polovyni XX stolitti͡a. „Etnichna istorii͡a narodiv I͡Evropy: Zbirnyk naukovykh prac’”, vypusk 13, 72–75.
HALBWACHS, M. (1969). Społeczne ramy pamięci. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
HIRSCH, M. (2010). Żałoba i postpamięć. W: (E. Domańska red.), Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki (s. 245–278). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
HONTAR, T. (1979). Narodne kharchuvanni͡a ukraїnt͡siv Karpat. Kyїv: Naukova dumka.
HORBAL’, M. (2011). Rizdvi͡ana obri͡adovist’ Lemkivshchyny: semantyka, typolohii͡a, etnichnyĭ kontekst. L’viv: TzOV Dyzaĭn-studii͡a „Papuha”.
HROMOVA, N. (2006). Suchasni mahichni obri͡adodiї na Boĭkivshchyni, pryurocheni do Rizdvi͡anoho cyklu svi͡at. „Visnyk Kyїvs’koho nat͡sional’noho universytetu imeni Tarasa Shevchenka”. Serii͡a Istorii͡a, vypusk 82–84, 19–20.
НROM, Н. (2002). Nahui͡evychi. Drohobych: VF „Vidrodz͡henni͡a”.
HROMOVA, N. (2006). Svi͡atyj vechir v suchasnomu boĭkivs’komu seli (na materiali sela Ori͡avchyk Skolivs’kokho rajonu L’vivs’koï oblasti). „Etnichna istorii͡a narodiv I͡Evropy: Zbirnyk naukovykh prac’”, vypusk 21, 89–96.
HROMOVA, N. (2007). Rizdvi͡ano-novorichna obri͡adovist’ ukraїnt͡siv Boĭkivshchyny (kinet͡s’ XIX – pochatok XXI stolitti͡a), dis. kand. ist. nauk, 07.00.05, Kyїv.
HROMOVA, N. (2016). Transformat͡siї tradyt͡siĭnoї rizdvi͡anoї obri͡adovosti boĭkiv ukraїns’kykh Karpat na pochatku XXI stolitti͡a. „Polonistyczno-Ukrainoznawcze Studia Naukowe”, vol. 2, 175–193. doi: 10.15804/PPUSN.2016.02.11
HRYMYCH, M. (2000). Tradyciĭnyĭ svitohli͡ad ta etnopsykholohichni konstanty ukraїnt͡siv (Kohnityvna antropolohii͡a). Kyїv: VIPOL.
НUBASH, S. (2008). Volovechchyna moi͡a – dukhovnosti skarbnyt͡si͡a: st͡senariї zvychaїv, tradyt͡siĭ ta obri͡adiv Volovechchyny. Volovet͡s.
HVOZDEVYCH, S. (1997). Rodyl’na obri͡adovist’ ukraїnt͡siv. „Narodoznavchi zoshyty”, 2, 111–122.
KAĬNDL’, R. (2000). Hut͡suly: їkh z͡hytti͡a, zvychaї ta narodni perekazy (przeł. Z. Peni͡uk). Chernivt͡si: Molodyĭ bukovynet͡s.
KLI͡ASHTORNA, N. (2006). Aktsii͡a-51. Ostanni svidky. Vinnytsi͡a: DP „DKF”.
KLINGER, W. (1926). Obrzędowość ludowa Bożego Narodzenia: jej początek i znaczenie pierwotne. Poznań: Fiszer i Majewski.
KMIT, I͡U. (1911). Rizdvi͡ani Svi͡ata u Boĭkiv. „Nedili͡a”, 2, 3–4.
KMIT, I͡U. (2007). Shche pro Wolosatyĭ. “Litopys Boĭkiwshchyny”. Perewydanni͡a chasopysu, vypusk 2: chysla 3–6 za 1934–1935, 135–143.
KOCÓJ, E. (2013). Pamięć starych wieków. Symbolika czasu w rumuńskim kalendarzu prawosławnym. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
KOLBERG, O. (1974). Dzieła wszystkie., t. 49. Sanockie-krośnieńskie., cz. 1; z rękopisów opracowali B. Linette, T. Skulina; red. A. Skrukwa. Kraków–; Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne.
KOLESSA, F. (1898). Li͡udovi viruvanni͡a na Pidhiri͡u v s. Khodovychi stryĭs’koho povitu. „Etnohrafíchnyĭ zbirnyk”, t. 5, 76–98.
KOTULA, F. (1976). Znaki przeszłości. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
KRUKAR, W. (2016). Wojenne i powojenne migracje Bojków. W: J. Wolski (red.), Bojkowszczyzna Zachodnia – wczoraj, dziś i jutro (s. 17–63), t. 2. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Polska Akademia Nauk.
KUDELA-ŚWIĄTEK, W. (2013). Odpamiętane. O historii mówionej na przykładzie narracji kazachstańskich Polaków o represjach na tle narodowościowym i religijnym. Kraków: Universitas.
KUTEL’MAKH, K. (2001). Mandrivka vhlyb vikiv (Pradavni elementy v zymoviĭ obri͡adovosti). „Starosambirshchyna. Al’manakh”, vypusk 1, 87–95.
KUZIV, I. (1889). Z͡Hyti͡e-buti͡e, zvychaї i obychaї hors’koho narodu. „Zori͡a. Pys’mo literaturno-naukove dli͡a ruskykh rodyn”, 20, s. 336–337.
KWAŚNIEWICZ, K. (1965). Z badań nad zwyczajami dorocznymi w społeczności wiejskiej. „Etnografia Polska”, t. IX, 62–102.
KWAŚNIEWICZ, K. (1984). Zwyczaje i obrzędy doroczne. „Etnografia Polska”, t. XXVIII, z. 1, 157–199.
KWAŚNIEWICZ, K. (1998). Zwyczaje doroczne polskich górali karpackich. Bielsko-Biała: Wojewódzki Ośrodek Kultury.
KYRCHIV, R. (1978). Etnohrafichne doslidz͡henni͡a Boĭkivshchyny. Kyїv: Naukova dumka.
KYRCHIV, R. (2002). Iz fol’klornykh rehioniv Ukraїny. Narysy ĭ statti. L’viv: Instytut narodoznawstva NAN Ukraїny.
LEPKYĬ, D. (1882). Svi͡atyĭ vecher v okolyt͡sy Drohobycha. „Zori͡a. Pys’mo literaturno-naukove dli͡a ruskykh rodyn”, zeszyt 2, 30–31.
LEVI-STROS, K. (2008). Totemizm segodni͡a. Nepriruсhennai͡a mysl’ (przeł. A. Ostrovskiĭ). Moskwa: Akademicheskiĭ Proekt.
LEVKIEVSKAI͡A, E (1999). Golos i zvuk v slavi͡anskoj apotropeicheskoĭ magii. W: S. Tolstai͡a (red.), Mir zvuchashchiĭ i molchashchiĭ: Semiotika zvuka i rechi v tradit͡sionnoĭ kul’ture slavi͡an (s. 51–72). Moskva: Indrik.
LEVKIEVSKAI͡A, E. (1995). Z͡Helezo. W: N. Tolstoĭ (red.), Slavi͡anskie drevnosti: Ėtnolingvisticheskiĭ slovar’ (s. 198–201). Moskva: Mez͡hdunarodnye otnoshenii͡a, t. 1: A–G.
LEVKOVYCH, I. (1956). Ukraїns’ki narodni rizdvi͡ani zvychaї. London: Ukraїns’ka Vydavnycha Spilka.
LUBICZ-CZERWIŃSKI, I. (1811). Okolica za-dniestrska między Stryiem i Łomnicą. Lwów: drukiem Józefa Schnaydera.
LYSAK, V. (1998). Rizdvi͡ana kalendarna obri͡adovist’ boĭkiv. „Boĭky. Do 75-richchi͡a tovarystva „Boĭkivshchyna”, 1–2/1996, 1–12/1997, 1–6/1998 (22–52), 180–181.
NORA, P. (2009). Między pamięcią i historią: Les lieux de Memoire. „Archiwum”, 2, 4–12.
OGRODOWSKA, B. (2001). Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce. Mały słownik. Wydanie II. Warszawa: Wydawnictwo Księży Werbistów Verbinum.
ONUFRYK, V. (1988). Obri͡ady i tradyciї sela Mykhnivet͡s. „Litopys Boĭkivshchyny”, zeszyt 2/48 (59), 66–71.
PAWLI͡UK, S. (2008). Slovnyk osnovnykh poni͡at’ i terminiv z teoriї etnolohiї. Lviv: Instytut narodoznavstva.
PAWLUCZUK, W. (1998). Powrót sacrum? W: S. Gajda, H. J. Sobeczko (red.), Człowiek – Dzieło – Sacrum (s. 77–83). Opole: Wydawnictwo Świętego Krzyża.
PETRECHKO, D. (2010). Vtracheni ukraїns’ki sela. Chorna. Broshniv-Osada: Tali͡a.
PLOTNIKOVA, A. (2012). Chesnok. W: N. Tolstoĭ (red.), Slavi͡anskie drevnosti: Ėtnolingvisticheskiĭ slovar’ (s. 529–532). Moskva: Mez͡hdunarodnye otnoshenii͡a, t. 5: S–I͡A.
POPOVYCH, I͡U. (1974). Moldavskie novogodnie prazdniki (XIX – nachalo XX veka). Kishinev: Shtiinca.
POTEBNI͡A, A. (1989). O mificheskom znachenii nekotorykh obri͡adov i poveriĭ. Ch. I. Roz͡hdestvenskie obri͡ady. W: A. Potebni͡a, Slovo i mif (s. 379–443). Moskva: Pravda.
Pozyskano z http://www.twojebieszczady.net/dawne/zawoj.php
RICOEUR, P. (2012). Pamięć, historia, zapomnienie (przeł. J. Margański). Kraków: Wydawnictwo Universitas.
Roz͡hni͡ativshchyna – kraĭ boĭkivs’kyĭ, charivnĭ, (2001). Roz͡hni͡ativ: Tali͡a.
SCHNAIDER, J. (1912). Z życia górali nadłomnickich. „Lud”, t. 18, 141–217.
SHUCHEVYCH, V. (1999). Hut͡sulshchyna. Verchovyna: Redakt͡sii͡a z͡hurnalu „Hut͡sulshchyna”, ch. 4.
SOLARZ, O. (2015). W świecie bojkowskich demonów. Materiały z badań w powiecie turczańskim. W: B. Halczak, S. Dudra, R. Drozd (red.), Łemkowie, Bojkowie, Rusini. Historia, współczesność, kultura materialna i duchowa (s. 761–773). Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, t. 5.
STASZCZAK, Z. (1987). Rytuał. W: Z. Staszczak (red.), Słownik etnologiczny: terminy ogólne (s. 321–322), Warszawa–Poznań: PWN.
SUMCOV, N. (1996). Khleb v obri͡adakh i pesni͡akh. W: N. Sumcov, Simvolika slavi͡anskikh obri͡adov (158–248). Moskva: „Vostochnai͡a literatura” RAN.
SZACKI, J. (2011). Tradycja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
SZECHYŃSKI, P. Zawój.
TERNER, V. (1983). Simvol i ritual. Sost. i avtor predislovii͡a A. Beĭlis. Moskva: Nauka.
TOLSTOĬ, N. (2003). Ocherki slavi͡anskogo i͡azychestva, Moskva: Indrik.
TOMICKI, R. (1974). Zwyczaje i obrzędy. Uwagi na marginesie artykułu K. Kwaśniewicz. „Etnografia Polski”, t. XVIII, z. 2, 57–63.
TOMICKI, R. (1976). Słowiański mit kosmogoniczny. „Etnografia Polska”, t. XX, z. 1, 47–97.
TOMICKI, R. (1981). Kultura – dziedzictwo – tradycja. W: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (s. 353–367). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, t. II.
TURI͡ANS’KA, M. (1934). Boĭkivs’ki zvychaї z Rizdvi͡anykh Svi͡at, Novoho roku ĭ Ĭordanu (Ternova Vyz͡hni͡a, pov. Turka). „Litopys Boĭkivshchyny”, 3, 23–27.
VAHYLEVYCH, I. (1978). Boĭky, rus’ko-slovi͡ans’kyĭ li͡ud u Halychyni. „Z͡Hovten’”, 12, 117–130.
VASYLECHKO, L. (1994). Shutkova nedili͡a: Narodni zvychaї, obri͡ady ta poviri͡a. Broshniv: Tali͡a.
Vodohreshcha ta Rizdvo kolys’ buly odnym svi͡atom – Epifaniĭ. Pozyskano z https://glavcom.ua/country/society/vodohreshcha-ta-rizdvo-kolis-buli-odnim-svyatom-epifaniy-562464.html
WASILEWSKI, J. S. (2010). Tabu. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
WYLEGAŁA, A. (2014). Przesiedlenia a pamięć: studium (nie) pamięci społecznej na przykładzie ukraińskiej Galicji i polskich „Ziem Odzyskanych”. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
ZATVARNYT͡SKYJ, D. (1977). Halivka bili͡a Staroho Sambora. „Litopys Boĭkivshchyny”, zeshyt 1/25 (36), 51–61.
ZAWISTOWICZ-ADAMSKA, K. (1981). Wprowadzenie. Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (s. 11–27). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, t. II.
ZBOROVS’KYĬ, P. (2002). Rizdvi͡anyĭ cykl svi͡at za tradyt͡sii͡ei͡u sela Verkhni͡e Vysot͡s’ke na Turkivshchyni. W: „Boĭky. Do 75-richchi͡a tovarystva „Boĭkivshchyna” (s. 215–220). Drohobych: NKT „Boĭkivshchyna”.
ZOWCZAK, M. (2002). O wyższości świąt Wielkanocnych nad świętami Bożego Narodzenia. W: Fascynacje folklorystyczne. Księga poświęcona pamięci Heleny Kapełuś (s. 171–179). Warszawa.
ZOWCZAK, M. (2013). Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
ZUBRYT͡S’KYĬ, M. (1900). Narodnyĭ kalendar, narodni zvychaї i povirky, pryv’i͡azani do dniv u tyz͡hdni i do rokovykh svi͡at (Zapysani u Mshant͡si Staromis’koho povitu i po susidnikh selakh). „Materialy do ukraїns’ko-rus’koї etnolohiї”, t. 3, 33–60.
Downloads
Objavljeno
How to Cite
Broj časopisa
Rubrika
License
1. The authors give the publisher (Polish Ethnological Society) non-exclusive license to use the work in the following fields:a) recording of a Work / subject of a related copyright;
b) reproduction (multiplication) Work / subject of a related copyright in print and digital technique (ebook, audiobook);
c) marketing of units of reproduced Work / subject of a related copyright;
d) introduction of Work / object of related copyright to computer memory;
e) dissemination of the work in an electronic version in the formula of open access under the Creative Commons license (CC BY - ND 3.0).
2. The authors give the publisher the license free of charge.
3. The use of the work by publisher in the above mentioned aspects is not limited in time, quantitatively nor territorially.
Stats
Number of views and downloads: 596
Number of citations: 0
