„Usque in Vurta fluvium”. Nad trybutem Mieszkowym

Abstrakt

Artykuł dotyczy zagadnienia stosunków najstarszego władztwa piastowskiego w X w. do cesarstwa Ottonów. Saski kronikarz Thietmar z Merseburga w swej relacji o bitwie stoczonej w 972 r. przez polskiego księcia Mieszka I z saskim margrabią Hodonem napisał (lib. II, cap. 29), że Mieszko był „wierny cesarzowi i płacił mu trybut aż do rzeki Warty” („inperatori fidelis tributumque usque in Vurta fluvium solvens”). Zdanie to było od dawna przedmiotem sprzecznych interpretacji. Historycy niemieccy przyjmują przeważnie, że chodzi o całą zachodnią część władztwa piastowskiego (patrząc od zachodu). Historycy polscy natomiast próbowali zawsze zminimalizować znaczenie trybutu i wykazywali w związku z tym, że chodziło o jakieś cząstkowe terytorium, przy czym przeważnie wskazywano Pomorze (które leżało jednak już za Wartą) lub niewielki obszar domniemanego plemienia Lubuszan (u ujścia Warty do Odry). Autor artykułu, nawiązując do pomysłów niektórych historyków niemieckich, stara się dowieść, że dla właściwego zrozumienia rozważanego zdania trzeba je interpretować z punktu widzenia Mieszka. Chodziło zatem o całość jego władztwa, patrząc od jego centrum do Warty, i.e. rzeki pełniącej tu rolę granicy zewnętrznej. Na rzecz takiej wykładni świadczy fakt, że trybuty nakładano wówczas z zasady na całe państwa lub ludy, nie zaś na ich sztucznie wyodrębnione części. Warta rzeczywiście stanowiła orientacyjną granicę dzielącą władztwo Piastów od Pomorza. Proponowana interpretacja znakomicie pasuje do kontekstu relacji Thietmara. Tło starcia Mieszka z Hodonem stanowiła ekspansja polska na Pomorze. Komentarz, że Mieszko płacił trybut z terytorium do granicznej Warty, służył wyjaśnieniu, że Hodo miał prawo zaatakować wiernego cesarzowi księcia, skoro ten wykroczył poza wskazaną granicę. Stosunek trybutarny nawiązany został zapewne w 963 r., kiedy to (zgodnie z relacją Thietmara, którą historycy polscy często kwestionują) margrabia Gero narzucił Mieszkowi cesarskie zwierzchnictwo. Można to sobie wyobrazić w ten sposób, że gdy Gero po zwycięstwach nad Łużyczanami zbliżał się do Odry, zaniepokojony Mieszko sam mu się poddał i zaoferował trybut.