Źródła pisane i archeologia: przykład Góry Katedralnej w Chełmie

Abstrakt

Archeolodzy badający zabudowę rezydencjonalną Daniela Romanowicza na Górze Katedralnej w Chełmie (XIII w.) mają godną uwagi płaszczyznę porównań dokonywanych odkryć z tekstem Kroniki halicko-wołyńskiej. Jest wysoce prawdopodobne, że przynajmniej niektóre spośród zamieszczonych w Kronice opisów miejsc i obiektów pochodzić mogą z pierwszej ręki. Dla badacza, nie będącego specjalistą w zakresie krytycznej analizy tekstów źródłowych, konfrontacja zapisów kronikarskich z odkryciami archeologicznymi jest więc interesującym wyzwaniem. W artykule przedstawiono dylematy archeologa, który mając do dyspozycji różne kategorie danych, próbuje je porównywać z zapisami kronikarskimi.

Tekst kroniki dostarcza interesujących danych na temat położenia miasta Chełma, elementów zabudowy Góry Katedralnej, w tym lokalizowanego tam ośrodka grodowego, niektórych świątyń i świeckich elementów zabudowy monumentalnej, pożaru miasta odnotowanego w kronice pod rokiem 1256, jak również zagadkowego wieżowego obiektu położonego w okolicach miasta, a także struktury demograficznej i etnokulturowej oraz zajęć mieszkańców miasta czasów Daniela i innych.

Odnotowano, że w kronice brak jest odniesień do kilku istotnych elementów, znajdujących poświadczenie w wynikach badań archeologicznych. Wielką enigmą pozostaje kształt rezydencji książęcej. W kronice nie znajdujemy też odniesień do katastrofy budowlanej, jaka najpewniej wydarzyła się w trakcie wznoszenia muru obwodowego rezydencji. Zastanawia też milczenie źródła na temat trzeciej wieży wzniesionej w pobliskim Stołpiu. Jest to o tyle dziwne, że zgodnie z wynikami przeprowadzonych badań mógł to być pierwszy monumentalny obiekt wzniesiony na ziemi chełmskiej jeszcze w czasach Romana Romanowicza, przebudowany w czasach danielowskich. Pozostaje zatem zagadką, dlaczego tak charakterystyczny i unikatowy obiekt obronno-sakralny, znajdujący się na przedpolu książęcego zespołu rezydencjonalnego, nietypowy w tej części Europy, znalazł się na poboczu zainteresowań kronikarskich.

W innych przypadkach tekst Kroniki halicko-wołyńskiej umożliwia konfrontację zapisu kronikarskiego z odkryciami archeologicznymi. Niejednokrotnie zgodność tekstu z wynikami badań nie budzi wątpliwości. Ale w odniesieniu do rezydencji książęcej autor kroniki podaje najczęściej kilka wybranych, interesujących go szczegółów, brak natomiast danych na temat jej formy i cech przestrzennych.

Zapewne wiele spośród sygnalizowanych wyżej niewiadomych można będzie uściślić poprzez poszerzenie zakresu badań. Nie bardzo nadal bowiem wiadomo, jak była zagospodarowana północna część Góry Katedralnej oraz czy znajdująca się w południowej jej części bazylika była w grodzie, czy też w dzielnicy miejskiej. Rozwiązanie tych, podobnie jak i wielu innych problemów stanowi istotne zadanie dla ekipy badawczej na najbliższą przyszłość.