Żydzi, szlachta i prawo kanoniczne w XVIII wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/BPMH.2014.009Słowa kluczowe
Polska, Żydzi, Kościół katolicki, prawo kanoniczne, szlachtaAbstrakt
Autor zajmuje się zagadnieniem stosunku Kościoła i szlachty w dawnej Rzeczypospolitej wobec kwestii żydowskiej. W XVIII wieku zdecydowana większość mieszkańców Rzeczypospolitej należała do jednego z odłamów Kościoła katolickiego, przy czym dominująca politycznie szlachta była głownie wyznania rzymsko-katolickiego. Mimo tego faktu biskupi i kler Kościoła katolickiego w coraz bardziej zdecydowany sposób wypowiadali się na temat miejsca Żydów w społeczności państwa polsko-litewskiego. Zwracano uwagę na wciąż rosnącą liczbę Żydów, wzrost ich znaczenia gospodarczego, a przede wszystkim na powszechne zdaniem duchowieństwa łamanie prawa kanonicznego. Jako główną przyczynę tego stanu rzeczy wskazywano protekcję szlacheckich właścicieli miast i wsi. Szczególnie kilka zagadnień było podnoszonych w listach pasterskich i statutach diecezjalnych. Powszechnie skarżono się na przyjmowanie przez Żydów służby chrześcijańskiej i przyzwolenia na to szlachty. Protestowano przeciwko publicznym praktykom religijnym Żydów, naruszaniu przez nich zakazu pracy w czasie świąt chrześcijańskich oraz organizacji zabaw podczas Wielkiego Postu. Próby egzekwowania przestrzegania prawa kanonicznego podejmowane przez duchownych katolickich na ogół pozostawały bezskuteczne. Poczucie bezsilności i frustracji skłoniły niektórych biskupów nawet do suplikowania do Stolicy Apostolskiej o wydanie encykliki do wiernych Rzeczypospolitej, aby nakłonić możnych królestwa do przestrzegania prawa kanonicznego i zaniechania protegowania Żydów. Wydanie w 1751 r. encykliki A quo primum przez Benedykta XIV nie zmieniło jednak zasadniczo sytuacji Żydów ani postawy samej szlachty.
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archivalische Quellen / Archival Sources
Archivio della Congregazione per la Dottrina della Fede, Vatican, Sign. St.St H7e: Diversorum ab anno 1748 ad 1772 (decreti del S.O.), Decreta anni 1751.
Archivio Segreto Vaticano, Sign. 667: Congreg. Concil. Relat. Dioec.; Sign. 19: Bullae Consistoriales Ben. XIV. Archivum Romanum Societatis Iesu, Rom, Sign. Pol. 58.
Archiwum Arcybiskupa Eugeniusza Baziaka w Krakowie, Sign. 22: Protocollon Actorum Officii. sign. 23. and 24.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłowskie V: Sign. 6905; 8541; 9994; 14847; 18187; 18763.
Archiwum Diecezji Siedleckiej, Sign. 62.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Sign. Acta Episcopalia 84, Acta Episcopalia E10: Edicta et mandata dioecesis Cracoviensis 1737–1772.
Archiwum Polskiej Prowincji Księży Misjonarzy w Krakowie, Sign. I. Liber missionum e domo Cracoviensi, 1682–1788.
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, Sign. 558, 2066, 2738, 5840, 5848, 5871, no 21539, 5897, 7727; I, no 8.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, Sign. 5269 III.
Library of Ivan Franko National University Lviv, Sign. 615 III: Księga miejskiego sądu wójtowsko ławniczego królewskiego miasta Żółkwi 1736–1738.
Lietuvos mokslų akademijos Vrublevskių bibliotekos, Vilnius, Sign. F 273–2601.
Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas, Sign. Fond 598–1–368.
Viliniaus Universitieto Biblioteka, Sign. Fond 57–B53–1416: Protocollum actorum curialium […] 1787.
Źródła drukowane / Gedruckte Quellen / Printed Sources
Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografi českoju Kommisseju, 28 (1901).
Antiquissimae constitutiones synodolaes provinciae Gnesnensis, ed. by R. Hube, (1856).
Archiv Jugo-Zapadnoj Rossii izdavaemyj Kommisseju dlja razbora drevnich Aktov, V, I: Akty o gorodach, ed. by W. Antonowicz (1869).
Decretales Summorum Pontifi cum pro Regno Poloniae et Constitutiones synodorum provincialium et dioecesanarum Regni ejusdem ad summam collectae […], ed. by Z. Chodyński, E. Likowski, (1883).
Jewish Privileges in the Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland Lithuania in the Sixteenth to 18th Centuries. Critical Edition of Original Latin and Polish Documents with English Introductions and Notes, ed. by J. Goldberg, 1–2 (1985–2001).
Relacje arcybiskupów lwowskich 1595–1794, ed. by T. Długosz, (1937).
Relacje o stanie diecezji krakowskiej 1615–1765, ed. by W. Muller, (1978).
Relationes status dioecesium in Magno Lituaniae, ed. by P. Rabikauskas, I (1971).
Wodzicki S., Stanisława hr. Wodzickiego wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do 1840, (1873).
Żydzi 1648–1772, ed. by A. Kaźmierczyk, (2001).
Starodruki / Alte Drucken / Old-prints
Żuchowski S., Process Kryminalny o Niewinne Dziecię Jerzego Krasnowskiego, już to trzecie roku 1710 dnia 18 sierpnia w Sendomierzu okrutnie od Żydów zamordowane. Dla odkrycia jawnych Kryminałów Żydowskich, dla przykładu sprawiedliwości potomnym wiekom od X. Stefana Żuchowskiego Oboyga prawa Doktora, Archidyakona, oficyała y plebana sendomirskiego jako roku 1698 o drugie, tak roku tegoż 1710, o trzecie zabite w Sendomierzu sieroty aktora. Zaczęty y dotąd się toczący z dozwoleniem starszych roku 1710 do druku podane, (after 1720), (available on the Internet: http://bc.bdsandomierz.pl/dlibra/docmetadata?id=158&from=pubstats).
Literatura / Literatur / Literature
Atman J., W.H. Sierakowski i jego rządy w diecezji przemyskiej, (Studia Historico-Ecclesiastica 3, 1936).
Bałaban M., Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historyi Żydów w Polsce, 3: Od wygnania Żydów z Hiszpanji do Rewolucji Francuskiej (od Zygmunta Starego do 3 rozbioru Polski), (1925).
Bem A. G, Przyczynek do dziejów tolerancyi z dziejów saskich, “Przegląd Tygodniowy” (1877), pp. 539–540, 552–553.
Bendyk J., Działalność duszpasterska biskupa Jana Aleksandra kardynała Lipskiego w diecezji krakowskiej w latach 1732–1746, (1997).
Cohen J., Living Letters of the Law. Ideas of the Jew in Medieval Christianity, (1999).
Gierowski J., The Correspondence of Polish Jews in the Early 18th Century, in: Studies in the History of the Jews in Old Poland in honor of Jacob Goldberg, ed. A. Teller, “Scripta Hierosolymitana”, 38 (1998), pp. 58–66.
Goldberg J., Władza dominialna Żydów-arendarzy dóbr ziemskich nad chłopami w XVII – XVIII w., “Przegląd Historyczny”, 81 (1990), pp. 189–198.
Hundert G.D., Jews in Poland-Lithuania in the 18th C.: A Genealogy of Modernity, (2004).
Kaczorowski W., Seredyka J., Polska i Polacy końca XVI wieku według Giovanniego Paola Mucante, in: Kultura polityczna w Polsce, 4: Swoi i obcy, 1, ed. by M. Kosman, (2004), pp. 49–69.
Kalik J., Christians Servants employed by Jews in Polish-Lithuanian Commonwealth, “Polin”, 14 (2001), pp. 259–270.
Kalik J., Jews in Catholic Ecclesiastic Legislation in the Polish-Lithuanian Commonwealth, “Kwartalnik Historii Żydow”, 209 (2004), pp. 26–39.
Kasabuła T., Ignacy Massalski – biskup wileński, (1998).
Kasabuła T., Kuria biskupia wobec żydowskiego budownictwa sakralnego w diecezji wileńskiej w końcu XVIII w., “Wiadomości Kościelne Archidiecezji Białostockiej”, 8, 1 (1999), pp. 138–142.
Kaźmierczyk A., Th e Problem of Christian Servants as Reflected in the Legal Codes of the Polish-Lithuanian Commonwealth during the Second Half of the Seventeenth C. and in the Saxon Period, “Gal-Ed”, 15–16 (1997), pp. 23–40.
Kaźmierczyk A., Żydzi w dobrach prywatnych w świetle sądowniczej i administracyjnej
praktyki dóbr magnackich w wiekach XVI – XVIII, (Studia Judaica Cracoviensia. Series Dissertationum 1, 2002).
Kot S., Polska rajem dla Żydów, piekłem dla chłopów, niebem dla szlachty, in: Kultura i nauka. Praca zbiorowa, (1937), pp. 255–282.
Librowski S., Konferencje biskupów XVIII wieku jako instytucja zastępująca synody prowincjonalne, 1: Obrady w sprawach Kościoła i szczątkowa po nich dokumentacja, “Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, 47 (1983), pp. 239–310.
Markiewicz M., Problem antyklerykalizmu w czasach saskich, in: Rzeczpospolita wielu wyznań. Materiały z międzynarodowej konferencji Kraków, 18–20 listopada 2002, ed. by A. Kaźmierczyk et al., (2004), pp. 341–347.
Mironowicz A., Kościół prawosławny w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, (2001).
Tazbir J., Żydzi w opinii staropolskiej, in: idem, Świat panów Pasków. Eseje i studia, (1986), pp. 213–241.
Teter M., Kilka uwag na temat podziałów społecznych i religijnych pomiędzy Żydami i chrześcijanami we wschodnich miastach dawnej Rzeczypospolitej, “Kwartalnik Historii Żydów”, 207 (2003), pp. 334–335.
Zaremska H., Żydzi w średniowiecznej Polsce. Gmina krakowska, (2011).
Zielińska T., Kariera i upadek żydowskiego potentata w dobrach radziwiłłowskich w XVIII wieku, “Kwartalnik Historyczny”, 98 (1991), pp. 33–49.
Pobrania
Sklep wydawnictwa:
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Autor zgłaszający tekst do publikacji zobowiązany jest do ujawnienia wszystkich autorów uczestniczących w przygotowaniu tekstu oraz (jeśli dotyczy) wskazanie źródeł finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów („financial disclosure”). W wypadku tekstów przygotowanych przez dwóch lub wielu Autorów, Autorzy zobowiązani są do przesłania do Redakcji oświadczenia o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz wskazaniem Autora/Autorów koncepcji, założeń, metod itp.). Główną odpowiedzialność za tekst ponosi Autor zgłaszający go Redakcji.
Informujemy, że Redakcja Biuletynu Polskiej Misji Historycznej korzysta z programu antyplagiatowego iThenticate, od 2016 roku każdy artykuł jest sprawdzany pod względem oryginalności. Redakcja oświadcza, że wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą dokumentowane oraz upubliczniane poprzez powiadomienie odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, instytucje i stowarzyszenia naukowe itp.).
Autorzy/Autorki przesyłając artykuł przez stronę APCz składają oświadczenia dotyczące praw autorskich oraz przygotowania artykułu zgodnie z zasadami etycznymi dla prac naukowych. Oswiadczenie jest także dostępne w formie dokumentu word (oświadczenie).
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1173
Liczba cytowań: 0
