Zniszczenia wojenne i ich wpływ na krajobraz kulturowy województwa pomorskiego w 1945 roku
DOI:
https://doi.org/10.12775/SG.2024.05Słowa kluczowe
niemiecka okupacja Polski (1939–1945), II wojna światowa, zniszczenia wojenne, krajobraz kulturowy, województwo pomorskie (1945–1950)Abstrakt
W wyniku okupacji niemieckiej Pomorza i Kujaw podczas II wojny światowej oraz działań wojennych niemiecko-sowieckich w 1945 r. zniszczeniu uległa zabudowa (mieszkalna, gospodarcza, przemysłowa, sakralna) oraz elementy małej architektury (upamiętnienia, pomniki). Niniejszy artykuł opisuje skalę zniszczeń z uwzględnieniem teorii krajobrazu kulturowego na obszarze powojennego województwa pomorskiego ze stolicą w Bydgoszczy w 1945 r. W wielu miejscach budynki zostały zrekonstruowane, ale w niektórych krajobraz kulturowy został zmieniony na zawsze.
Bibliografia
Alumäe H., Printsmann A., Palang H., Cultural and Historical Values in Landscape Planning. Locals’ Perception, w: Landscape Interfaces. Cultural Heritage in Changing Landscapes, red. H. Palang, G. Fry, Dordrecht 2003, s. 125–145.
Angutek D., Kulturowe wymiary krajobrazu. Antropologiczne studium recepcji przyrody na prowincji. Od teorii do empirii, Poznań 2013.
Bieniaszewska A., Shalom znad Drwęcy. Żydzi Golubia i Dobrzynia, Toruń 2016.
Błachnio J., Przewodnik po Grudziądzu i okolicy, Warszawa 1968.
Borucki K., Pomniki w Bydgoszczy zniszczone przez okupanta w latach 1939–1945, „Prace Komisji Sztuki”, 1, 1965, s. 43–51.
Borzyszkowski J., Kapliczki i krzyże przydrożne dekanatu chojnickiego a kult Matki Bożej Pocieszenia w Chojnicach i Wielu, „Zeszyty Chojnickie”, 29, 2014, s. 94–105.
Brodziński J., Ochrona zdrowia, w: Bydgoskie w dwudziestoleciu 1945–1965. Zarys społeczno-kulturalny, Gdynia 1967, [red. A. Walczak, Z. Wróbel], s. 103–122.
Bydgoskie w dwudziestoleciu 1945–1965. Zarys społeczno-kulturalny, [red. A. Walczak, Z. Wróbel], Gdynia 1967.
Chrzanowski B., Gąsiorowski A., Pomorze w świetle dokumentów Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Muzeum Stutthof ”, 8, 1987, s. 5–107.
Czarczyński P., Przemysł, w: Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka, [red. A. Swinarski], Poznań 1973, s. 272–283.
Dąbrowska I., Bydgoszcz mojego życia, „Kalendarz Bydgoski”, 37, 2004, s. 225–229.
Dąbrowska I., Wspomnienia z dawnej Bydgoszczy, „Kalendarz Bydgoski”, 36, 2003, s. 234–236.
Dąbrowska-Budziło K., Genius loci, jako potencjalne źródło inspiracji dla kształtowania krajobrazu, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 15, 2011, s. 227–235.
Dzieje Inowrocławia, t. 2, red. M. Biskup, Warszawa– Poznań–Toruń 1982.
Dzieje Nieszawy, t. 1: Do roku 1945, red. R. Czaja, Toruń 2004.
Fiałkowski T., Powiat sępoleński w latach 1945–1975, w: Powiat sępoleński 1920–2020, red. L. Skaza, Sepólno Krajeńskie 2020, s. 165–338.
Fiałkowski T., Sępólno Krajeńskie w latach 1945–1989, w: Dzieje Sępólna Krajeńskiego, red. Z. Biegański, Sępólno Krajeńskie 2010, s. 347–442.
Gajewska A., Odbudowa życia kulturalnego w Grudziądzu w latach 1945–1950, „Rocznik Grudziądzki”, 18, 2009, s. 159–177.
Gąsiorowscy M. i E., Toruń. Krajobraz i architektura, Warszawa 1974.
Gliwiński E., Fabryka mundurów, „Kalendarz Bydgoski”, 47, 2014, s. 123–124
Gliwiński E., Wspomnienia z wyzwolenia, „Kalendarz Bydgoski”, 47, 2014, s. 125–127
Golon M., Dzieje Nieszawy, t. 2: 1945–1990,Toruń 2005.
Grochowina S., Miasto Nowe nad Wisłą podczas okupacji niemieckiej 1939–1945, w: Nowe. Dzieje starego miasta, red. K. Halicki, Z. Lorkowski, Nowe–Gdynia 2016, s. 243–282.
Groth P., Wilson Ch., The Polyphony of Cultural Landscape Study, w: Everyday America. Cultural Landscape Studies after J.B. Jackson, red. Ch. Wilson, P. Groth, Berkeley 2003, s. 1–22.
Grott F., A ślad dłoni wciąż się pojawiał…, „Kalendarz Bydgoski”, 22, 1989, s. 132–136.
Gruchoła M., Kultura w ujęciu socjologicznym, „Roczniki Kulturoznawcze”, 1, 2010, s. 95–113.
Halicki K., Nowe nad Wisłą w latach 1945–1989, w: Nowe. Dzieje starego miasta, red. K. Halicki, Z. Lorkowski, Nowe–Gdynia 2016, s. 285–368.
Heritage, Memory and the Politics of Identity. New Perspectives on the Cultural Landscape, red. N. Moore, Y. Whelan, Aldershot 2007.
Hewitt K., Place Annihilation. Area Bombing and the Fate of Urban Places, „Annals of the Association of American Geographers”, 73, 1983, 2, s. 257–284.
Historia Golubia-Dobrzynia, t. 2: Dzieje Dobrzynia do 1939 roku, Golub-Dobrzyń w latach 1939–1945, t. 3: Historia Golubia-Dobrzynia w latach 1945– 1962, red. K. Mikulski, współpr. M. Starosta, Toruń 2008.
Historia Torunia, t. 3, cz. 2: W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920–1945), red. M. Biskup, Toruń 2006.
Hołda R., Pomniki w mieście. Pogranicza pamięci i historii, „Studia Etnologiczne i Antropologiczne”, 13, 2013, s. 57–72.
Ickerodt U., The Term „Cultural Landscape”, „Landscape ideologies. Archaeolingua Series Minor”, 22, 2006, s. 1–27.
Jałowiecki B., Znaczenie przestrzeni, „Studia Socjologiczne”, 1–2, 1991, s. 51–67.
Jankowski A., Karty historii Uniwersyteckiego Ogrodu Botanicznego, w: Uniwersytecki Ogród Botaniczny w Bydgoszczy, red. M. Dombrowicz, A. Jankowski, A. Obiała, Bydgoszcz 2013, s. 13–21.
Jastrzębska-Puzowska I., Wysocka A., Usuwanie śladów, zacieranie tradycji, „Kalendarz Bydgoski”, 51, 2018, s. 113–116.
Jastrzębski W., Powiat sępoleński w latach 1939–1945 (okupacja niemiecka), w: Powiat sępoleński 1920– 2020, red. L. Skaza, Sępólno Krajeńskie 2020, s. 109–164.
Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Gdańsk 1979.
Jastrzębski W., Tuchola w latach 1939–1945, w: Tuchola. Od pradziejów do współczesności, red. W. Jastrzębski, J. Szwankowski, Bydgoszcz–Tuchola 2010, s. 451–495.
Kałdowski W., Pierwszy rok wolności, „Kalendarz Bydgoski”, 41, 2008, s. 283–289.
Kawski T., Gminy żydowskie pograniczaWielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2012.
Kawski T., Judaica kujawsko-pomorskie i ich przydatność w edukacji regionalnej, w: Nauczanie historii na miarę XXI wieku. Region – Patriotyzm – Edukacja, red. Z. Biegański, T. Maresz, Bydgoszcz 2010, s. 54–69.
Kawski T., Mrocza w latach 1945–1989, w: Mrocza. Monografia miasta i gminy, t. 2, red. S. Łaniecki, Bydgoszcz 2014, s. 241–317.
Kłusek M., Luterek T., Straty Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie dóbr kultury i sztuki podczas II wojny światowej, w: Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej – opracowanie, red. K. Wnęk, Warszawa 2022, s. 253–297.
Księga pamiątkowa Lipna, Skępego, Lubicza, Kikoła i okolic, red. S. Alon, Lipno 2021.
Kubiak R., Wojtecki Ł., Miejsca pamięci z terenu Solca Kujawskiego, w: Miejsca pamięci w przestrzeni miasta w XIX i XX wieku, red. A. Wysocka, L. Łbik, K. Strauss, Bydgoszcz 2019 (Architektura Miast. Zbiór studiów, t. 6), s. 129–141.
Kuczma R., Zieleń czasu wojny i odbudowy miasta, „Kalendarz Bydgoski”, 35, 2002, s. 75–78.
Kutta J., Miasto ogrodów i kwiatów. Przyczynek do historii zieleni w Bydgoszczy, w: Przyroda Bydgoszczy, red. J. Banaszak, Bydgoszcz 2004, s. 11–32.
Larsen S.E., Landscape, Identity, and War, „New Literary History”, Special Issue: „Critical Inquiries, Explorations, and Explanations”, 35, 2004, 3, s. 469–490.
Lewicka M., Pamięć wielokulturowej przeszłości miejsca a tożsamość lokalna, w: Torunia przestrzeń wspólna. Wielokulturowe miasto z cezurą i bez cezury 1920 roku, red. K. Kluczwajd, M. Pszczółkowski, Toruń 2020, s. 15–29.
Łożewska M., Fara w płomieniach, w: Grudziądz 1945. Wspomnienia, Grudziądz 2007, s. 50.
Łukaszewska B., W Polsce Ludowej (1945–1970), w: Dzieje Szubina, red. M. Biskup, Warszawa–Poznań 1974, s. 179–214.
Miejsca kultu religijnego na terenie miasta i gminy Barcin, oprac. Z. Bokwa, Barcin 2010.
Mrozik K., Kultura fizyczna w regionie bydgoskim w pierwszych latach po wyzwoleniu, „Kalendarz Bydgoski”, 21, 1988, s. 25–33.
Myga-Piątek U., Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne, Katowice 2012.
Myga-Piątek U., Pamięć krajobrazu – zapis dziejów w przestrzeni, „Studia Geohistorica”, 3, 2015, s. 29–45.
Nadolski Ł., Zniszczenia wojenne Bydgoszczy w 1945 roku, w: Bydgoszcz wojskowa. Szkice z dziejów garnizonu bydgoskiego od czasów najdawniejszych do współczesności, red. A.S. Kotowski, S. Sadowski, Bydgoszcz 2017, s. 311–324.
Nakło nad Notecią. Dzieje miasta i okolic, red. J. Danielewicz, Nakło 1990.
Obiezierska H., Jedno życie prywatne na tle życia narodu polskiego w wieku XX, Bydgoszcz 1995.
Orłowski M., Opowieść o toruńskich pomnikach patriotycznych z lat 1920–1939. Rok po roku, „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie”, 8, 2018, s. 144–184.
Osikowski E., Zniszczenia wojenne w zabudowie miast i wsi w Polsce według stanu w dniu 1 maja 1945, „Polska Ludowa. Materiały i studia”, 7, 1968, s. 183–209.
Pabich F., Mały leksykon chojnicki, Chojnice 1986.
Plenkiewicz M., Kształtowanie się władzy ludowej w powiecie sępoleńskim w latach 1945–1948, w: Dzieje Sępólna i okolic, red. W. Jastrzębski, Bydgoszcz 1974, s. 219–238.
Plit J., Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, Warszawa 2016.
Po żydowskim cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego nie ma już śladu, https://pomorska.pl/po-zydowskimcmentarzu-na-wzgorzu-dabrowskiego-nie-ma-juzsladu/ar/6839439 [dostęp: 12 lutego 2023].
Prystupa M., Raport o stratach materialnych poniesionych przez Polskę w latach 1939–1945. Synteza, w: Raport o stratach poniesionych przez Polskę w wyniku agresji i okupacji niemieckiej w czasie II wojny światowej – opracowanie, red. K. Wnęk, Warszawa 2022, s. 211–243.
Przybora J., Przymknięte oko opaczności. Memuarów część 2, Warszawa 1998.
Przydrożne kapliczki na szlakach Kujaw i Pomorza. Zaglądamy do kolejnych miejsc w regionie, https://pomorska.pl/przydrozne-kapliczki-na-szlakach-kujawi-pomorza-zagladamy-do-kolejnych-miejsc-wregionie/ar/c7-16334603 [dostęp: 12 lutego 2023].
Przyjemska G., Lekarz na wagę złota, w: Grudziądz 1945. Wspomnienia, Grudziądz 2007, s. 51–52.
Pszczółkowski M., Architektura Włocławka w latach 1918–1939, Włocławek–Łódź 2019.
Pszczółkowski M., Toruńska architektura XX wieku, Toruń 2020.
Raszewski Z., Rosjanie w Bydgoszczy, „Kujawy i Pomorze”, 6, 1993, s. 4–6.
Rezmer W., Walki o Grudziądz w 1945 roku, w: Historia Grudziądza 1920–1945, t. 2, red. R. Sudziński, Grudziądz 2012, s. 285–324.
Rochnowski H., Zarys przemian gospodarki i infrastruktury technicznej Włocławka w latach 1945–1990, w: Włocławek. Dzieje miasta, t. 2: 1918–1998, red. J. Staszewski, Włocławek 2001, s. 541–633.
Routledge Handbook of Cultural Landscape Practice, red. S. Brown, C. Goetcheus, Oxon–New York 2023.
Rypin – dzieje miasta, t. 2: Od 1918 roku, red. K. Mikulski, Rypin 2012.
Rząska H., Dawne kościoły i kaplice na terenie parafii farnej w Chojnicach, „Baszta”, 9, 2005, s. 27–40.
Skaza L., Wybrane pomniki kultury materialnej Sępólna Krajeńskiego i okolic, w: Dzieje Sępólna Krajeńskiego, red. Z. Biegański, Sępólno Krajeńskie 2010, s. 565–594.
Skuczyński P., Przechowo. Album z zarysem dziejów, Świecie 2014.
Sobolewski A., Nieistniejące cmentarze Grudziądza i okolic, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, 34, 2016, s. 1–4.
Sucharska A., Z dziejów teatru w Bydgoszczy po 1945 r., „Kalendarz Bydgoski”, 15, 1982, s. 93–96.
Sudziński R., Główne etapy i kierunki rozwoju Brodnicy po II wojnie światowej (1945–1995), w: Brodnica. Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998, s. 301–312.
Synak M., Pomnik Chrystusa Króla w Chojnicach – idea i przesłanie, „Baszta”, 14, 2018, s. 7–15.
Sziling J., Brodnica pod okupacją niemiecką (1939– 1945), w: Brodnica. Siedem wieków miasta, red. J. Dygdała, Brodnica 1998, s. 279–300.
Sziling J., Germanizacja, w: Historia Grudziądza 1920–1945, t. 2, red. R. Sudziński, Grudziądz 2012, s. 225–254.
Sziling J., Golub-Dobrzyń w latach okupacji niemieckiej (1939–1945), w: Historia Golubia-Dobrzynia, t. 2: Dzieje Dobrzynia do 1939 roku, Golub-Dobrzyń w latach 1939–1945, red. K. Mikulski, współpr. M. Starosta, Toruń 2008, s. 231–254.
Sziling J., Sytuacja gospodarcza i społeczna okupowanego Grudziądza, w: Historia Grudziądza 1920–1945, t. 2, red. R. Sudziński, Grudziądz 2012, s. 255–259.
Szymanowski J., We wsi, którą nazwano Hermannsdorf, cz. 3, „Kalendarz Bydgoski”, 27, 1994, s. 219–220.
Tuchola. Od pradziejów do współczesności, red. W. Jastrzębski, J. Szwankowski, Bydgoszcz–Tuchola 2010.
Umiński J., Miasto dzieciństwa, „Kalendarz Bydgoski”, 40, 2007, s. 251–252.
Wargin R., Gospodarka mieszkaniowa w Bydgoszczy w okresie powojennym, „Kronika Bydgoska”, 6, (1974–1975), 1982, s. 28–39.
Waszkiewicz Z., Nieszawa w latach hitlerowskiej okupacji 1939–1945, w: Dzieje Nieszawy, t. 1: Do roku 1945, red. R. Czaja, Toruń 2004, s. 205–258.
Wesołowski S., Moje przeżycia okupacyjne w Rypinie (1939–1945), Rypin 2011.
Wiśniewski E., Historia kościoła katolickiego Najświętszego Serca Pana Jezusa w Małym Tarpnie, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, 18, 2011, s. 1–3.
Wysocka A., Zieleń międzywojennej Bydgoszczy, w: Zieleń w krajobrazie miasta XIX i XX wieku, red. L. Łbik, K. Strauss, A. Wysocka, Bydgoszcz 2018 (Architektura Miast. Zbiór studiów, t. 5), s. 157–163.
Zachariasz A., Krajobrazy pamięci wyrazem tożsamości miejsca, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego”, 15, 2011, s. 310–326.
Zniszczenia wojenne w zabudowie miast i wsi według stanu w dniu 1 V 1945 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1967.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Licencja
Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.
Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:
- Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
- Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
- Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
- Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
- Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.
Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:
- Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
- Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
- Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
- Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.
Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 29
Liczba cytowań: 0
