Przykłady przeobrażeń przestrzennych wybranych łańcuchówek we współczesnych granicach województwa małopolskiego

Autor

DOI:

https://doi.org/10.12775/SG.2023.06

Słowa kluczowe

łańcuchówki, wieś, układ przestrzenny, województwo małopolskie

Abstrakt

Artykuł przedstawia wstępne wyniki badań na temat przemian przestrzennych wybranych łańcuchówek w województwie małopolskim. Celem było ukazanie przemian przestrzennych wsi o układach łańcuchowych od średniowiecza do czasów współczesnych. W pierwszej części przeanalizowano genezę łańcuchówek i określono ich cechy morfologiczne. W kolejnej części omówiono przemiany przestrzenne, które zaszły w badanych wsiach w okresie międzywojennym. Na koniec zaprezentowano współczesne formy łańcuchówek wraz z wyodrębnieniem ich przemian rozplanowania.

Biogram autora

Monika Cepil - Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Monika Cepil – doktor nauk społecznych w dyscyplinie geografia społeczno-ekonomiczna i gospodarka przestrzenna, adiunkt w Instytucie Geografii i Nauk o Środowisku na Wydziale Nauk Ścisłych i Przyrodniczych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Zainteresowania badawcze: geografia wsi, osadnictwo, toponimia, kolonizacja józefińska, kolonizacja fryderycjańska i osadnictwo olęderskie.

Bibliografia

Źródła

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zbiór Michała Marczaka, „«Archivum M. Marczaka. Materiały do dziejów dawnych starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego, spiskiego oraz ziemi sądeckiej i innych sąsiednich, zebrane przez Michała Marczaka». Przeważają dwudziestowieczne kopie dokumentów związanych z Grywałdem, w tym wypisy Marczaka z opracowań historycznych i źródeł, 197 pocztówek z Podhala, wyniki pomiarów antropometrycznych robione w Krościenku i w Grywałdzie, pomiary temperatury i opadów atmosferycznych”, sygn. 12.

Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Nowym Sączu, „Krynica (Krynica Zdrój, Krynica Wieś)”, sygn. 1378.

Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, Wojewódzkie Biuro Planowania Przestrzennego w Nowym Sączu, „Krynica”, sygn. 575.

Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, Zbiór kartograficzny, „Mapa gruntów cerkiewnych i plebańskich w gminie Miliku. Ogółowe spisanie lasów do gromady katastralnej: Probostwa w Miliku należących Mapy Świdnika: Owiecka, Młynczyska, Wyżna Szczawnica, Niżna Szczawnica”, sygn. 163.

Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, Zbiór kartograficzny, „Mapy katastralne: Wierchomka, Wierchomla Wielka, Żegiestów w Galicyi – powiat podatkowy Nowy Sącz”, sygn. 164.

Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Nowym Sączu, Zbiór kartograficzny, „Mapy katastralne: Węglówka, Kobielnik, Lipnik, Pcim, Wiśniowa, Mochnaczka Niżna, Mrokowec”, sygn. 162.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Akta regionalne podworskie gminy Ochotnica, „Sumariusz właścicieli posiadłości gruntowych i roczny podatek gruntowy gminy Ochotnica”, sygn. 2.

Archiwum Narodowe w Krakowie, C. K. Urząd Obwodowy w Nowym Sączu, „Metryka Józefińska dotycząca Ochotnicy”, sygn. 22.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Dyrekcja Robót Publicznych w Krakowie, „Mapy katastralne cyrkułu sądeckiego: – Białka – Sand[ecer] Kr[eis] – bd., 2 mapy, – Biały Donajec [Dunajec] – bd., 3 mapy, – Brzegi – 1846 [litogr. z 1848 r.] – 2 mapy, – Bukowina – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Ciche – Sand. K. – bd., 3 mapy, – Czarnawoda – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Czarny Donajec [Dunajec] – Sand. K. – bd., 2 mapy, – Czorsztyn in Galizien. Sandecer Kreis. Bezirk Czorsztyn – 1847 (lith. 1849), 2 mapy, – Długopole in Galizien. Sandecer Kreis. Bezirk Kilkuszowa – 1846 (lith. 1849), 3 mapy, – Dzianisz – Sand. K. – bd., 3 mapy, – Grywałd – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Jaworki Isza część – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Kilkuszowa – Sand. K. – bd., 4 mapy, – Kościelisko – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Lasek und Ortschaft Truty in Galizien. Sandecer Kreis. Bezirk Kilkuszowa – 1846 (lith. 1849), 4 mapy, – Ludźmierz – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Maniów – Sand. K. – bd., 2 mapy [frag]., – Markt Krościenko -Sand. K. – bd., 2 mapy, – Mizerna sammt Ortschaft Sigulina in Galizien. Sandecer Kreis. Bezirk Maniów – 1847 (lith. 1848), 2 mapy, – Stadt Neumarkt – Sand. K. [Nowy Targ] – bd., 1 mapa, – Nyżnie Sromowce – bd., 1 mapa, – Obidowa – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Ochotnica – Sand. K. – bd., 6 map, – Odrowąż – Sand. K. – bd., 1 mapa, – Skrzypne – Sand. K. – bd., 3 mapy, – Szlachtowa – Sand. K. – bd., 4 mapy, – Tylmanowa – bd., 1 mapa, – Waxmund Sand. K. – bd., 1 mapa, – Witów Sand. K., obw. Sacz – bd., 6 map, – Wróblówka in Galizien. Sandecer Kreis. Bezirk Czarny Dunajec – 1846 (lith. 1849), 2 mapy, – Zakopane Sand. K. – bd., 2 mapy”, sygn. 752.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Chizsne”, 1873, sygn. Kat gal II sp 1302.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Bysina in Galizien Wadowicer Kreis”, 1845, sygn. 2086.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Jasienica in Galizien Wadowicer Kreis”, 1845, sygn. 2105.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Kamionka-Wielka in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2338.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Krynica in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2395.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Mochnaczka Wyzna in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2487.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Słotwiny in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2663.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Wierzchomla Wielka [Wierchomla Wielka] in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2738.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Dorf Zegestow in Galizien Sandecer Kreis”, 1846, sygn. 2818.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Klikuszowa in Galizien Sandecer Kreis Bezirk Klikuszowa”, 1846, sygn. 2353.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Kataster galicyjski, „Poronin in Galizien Sandecer Kreis Bezik Szaflary”, 1846, sygn. 2578.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Varia 2 – zbiór akt i materiałów różnej proweniencji, „Dominium Stary Sącz. Opis dóbr klucza Stary Sącz”, sygn. 110.

Archiwum Narodowe w Krakowie, Varia 2 – zbiór akt i materiałów różnej proweniencji, „Materiały statystyczne dotyczące dóbr kameralnych Maków”, 1798, sygn. 18.

Archiwum Państwowe w Przemyślu, Archiwum Geodezyjne, „Dorf Rzepien[n]ik Strzyżewski in Galizien Jasloer Kreis”, 1950, sygn. 1464M.

Franziszeische Landesaufnahme – Militäraufnahme von Galizien und der Bukovina, 1:28 800, 1806–1869, dla Galicji: 1861–1864.

Ustawa z dnia 23 marca 1922 r. o uzdrowiskach, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, 1922, nr 31, poz. 254.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1934, sygn. P48 S30.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1934, sygn. P51 S30.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1934, sygn. P50 S29.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1934, sygn. P51 S29.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1936, sygn. P51 S31.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1936, sygn. P51 S32.

Wojskowy Instytut Geograficzny, „Mapa Taktyczna Polski”, 1:100 000, 1937, sygn. P49 S32.

Opracowania

Burszta J., Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Wrocław 1958.

Burszta J., Zagadnienie „nawsia” w osadnictwie wiejskim, „Lud”, 1954, 41, 1, s. 439–498.

Cepil M., Przemiany przestrzenne łańcuchówek na Podhalu, „Prace Geograficzne”, 168, 2022, s. 7–27.

Cepil M., Z badań nad łańcuchówkami w dawnym księstwie muszyńskim, „Wieś i Rolnictwo”, 199, 2023, 2, s. 107–136.

Chilczuk M., Ciołkosz A., Zastosowanie zdjęć lotniczych w geografii, Warszawa 1966.

Chilczuk M., Osadnictwo wiejskie. Metody badań koncentracji zabudowy i kształtów wsi, Warszawa 1975.

Chilczuk M., Siemiński J., Przekształcenia osadnictwa wiejskiego w Polsce na tle przemian społeczno-ekonomiczno-przestrzennych, Warszawa 1977.

Czepiel J., Z dziejów osadnictwa na Podhalu, Kraków 1999.

Dobrowolska M., Badania nad geografią osiedli południowej Małopolski, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny”, 8, 1958, s. 93–124.

Dobrowolska M., Przemiany struktury społeczno-gospodarczej wsi małopolskiej, „Przegląd Geograficzny”, 31, 1959, 1, s. 3–32.

Dobrowolski K., Najstarsze osadnictwo Podhala, Lwów 1935.

Duda T., Jak Krynica miastem została, „Rocznik Sądecki”, 31, 2003, s. 178–186.

Duda T., Miasto i mieszkańcy, w: Krynica, red. F. Kiryk, Kraków 1994, s. 237–247.

Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783, t. 1, cz. B: Faksymilia arkuszy 1–30, [red. W. Bukowski, B. Dybaś, Z. Noga], [Kraków 2012].

Górz B., Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Kraków 2003.

Grabski M.H., Tradycyjne budownictwo ludowe u północnych podnóży Babiej Góry, „Rocznik Biabiogórski”, 3, 2001, s. 31–43.

Janc F., Tylmanowa. Przedwczoraj, wczoraj, dzisiaj, Poznań 2000.

Kamińska W., Mularczyk M., Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich, Kielce 2009.

Kamiński Z.J., Współczesne planowanie wsi w Polsce. Zagadnienia ruralisty, Gliwice 2008.

Kiełczewska-Zaleska M., Geografia osadnictwa. Zarys problematyki, Warszawa 1972.

Kostanecki R., Żak M.K., Kamionka Wielka rys dziejów wsi w 675-leciu jej istnienia, Kamionka Wielka 2011.

Kupczyński S., Stan badań nad osadnictwem Podhala, „Wierchy”, 6, 1928, s. 8–51.

Osiedlenie Podhala, [b.m.w.] 1907.

Pokropek M., Etnografia. Materialna kultura ludowa Polski na tle porównawczym, Warszawa 2019.

Polski almanach uzdrowisk, Kraków 1934.

Prochownik A., Z badań nad przeobrażeniami struktur osadniczo-agrarnych w południowej Polsce, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Geograficzne 4”, 1968, 30, s. 109–116.

Rzymkowski A., Chowaniec M., Planowanie i budownictwo osiedli wiejskich, Kraków 1956.

Rzymkowski A., Planowanie przestrzenne w górach, Warszawa 1967.

Szmytkie R., Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, Wrocław 2014.

Szulc H., Charakterystyka osadnictwa wiejskiego, w: Studia nad strukturą lokalnej sieci osadniczej wybranych obszarów w Polsce (zaplecze miast Gorlic, Żuromina, Golubia-Dobrzynia), red. M. Kiełczewska-Zaleska, Warszawa–Wrocław 1974 (Dokumentacja Geograficzna, z. 2), s. 11–26.

Szulc H., Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, Wrocław 1995.

Tkocz J., Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, Katowice 1998.

Wieczorkiewicz W., Planowanie przestrzenne osadnictwa wiejskiego, Warszawa 1995.

Wójcik M., Przemiany społeczno-przestrzenne osiedli wiejskich. Studium przypadku Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego, Łódź 2013.

Zaborski B., O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków 1927 (Prace Komisji Etnograficznej Polskiej Akademii Nauk, nr 1).

Studia Geohistorica

Pobrania

Opublikowane

2024-04-01

Jak cytować

1.
CEPIL, Monika. Przykłady przeobrażeń przestrzennych wybranych łańcuchówek we współczesnych granicach województwa małopolskiego. Studia Geohistorica [online]. 1 kwiecień 2024, nr 11, s. 107–121. [udostępniono 4.7.2025]. DOI 10.12775/SG.2023.06.

Numer

Nr 11 (2023)

Dział

Artykuły

Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Licencja

Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.

Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:

  1. Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
  2. Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
  3. Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
  4. Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
  5. Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.

Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:

  1. Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
  2. Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
  3. Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
  4. Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.

Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – 4.0 Międzynarodowe Deed,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode

Statystyki

Liczba wyświetleń i pobrań: 255
Liczba cytowań: 0