Rzeka, młyny, wyspy i siano. Późnonowożytna mapa okolic Broku nad Bugiem w kontekście procesów środowiskowych

Autor

DOI:

https://doi.org/10.12775/SG.2022.02

Słowa kluczowe

historia kartografii, Brok, Morzyczyn Włościański, Bug, historia środowiska, geografia historyczna, Puszcza Biała, wizytki

Abstrakt

Niniejszy artykuł przedstawia analizę jednej z osiemnastowiecznych map koryta Bugu na wysokości miejscowości Brok i Morzyczyn Włościański, która przechowywana jest obecnie w zbiorach klasztoru zgromadzenia ss. wizytek w Warszawie. Wyniki przedstawione w artykule przyczyniły się wydatowania tego zabytku i określenia jego skali. Dodatkowo podjęta została próba szerszego przeanalizowania kontekstów środowiskowych koryta Bugu przed trzema wiekami.

Biogramy autorów

Tomasz Związek - Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie

Tomasz Związek – doktor nauk humanistycznych, historyk środowiska, adiunkt w Zakładzie Geoekologii i Klimatologii Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie. W latach 2011–2019 pracował w Zakładzie Atlasu Historycznego w Instytucie Historii PAN. Członek Europejskiego Towarzystwa Historii Środowiskowej (ESEH). Wielbiciel turystyki nizinnej, zarówno pieszej, jak i rowerowej.

Dariusz Brykała - Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Toruniu

Dariusz Brykała – doktor nauk o Ziemi, hydrolog, adiunkt w Zakładzie Zasobów Środowiska i Geozagrożeń Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Toruniu. Kierownik kilku grantów badawczych, których tematyka nawiązywała do zagadnień historii środowiskowej.

Bibliografia

Źródła

Rękopiśmienne

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych, sygn. 4285

Archiwum Prymasa Michała Poniatowskiego, sygn. 84

Kartografika z Innych Oddziałów, sygn. 656 (Varia 10)

Zbiór Kartograficzny, sygn. 523-22

Archiwum Diecezjalne w Płocku

Acta Visitationes (AV) 252, 256, 263, 273, 307, 311

Inwentarze Gospodarcze: B 119, B 124, B 338, B 340, B 346

Varia

Archiwum Państwowe w Płocku

Komisja Wojewódzka i Rząd Gubernialny Płocki, Sekcja Dóbr i Lasów Państwowych, sygn. 357

Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Pułtusku

Archiwum Konwentu Płocko-Pułtuskiego Benedyktynów, sygn. 2/352, 1.6/266

Archiwum Klasztorne Zakonu SS. Wizytek w Warszawie

Zbiór Kartograficzny, sygn. M-6, M-7

Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania i. S. Leszczyckiego PAN, Warszawa

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego, 1839–[1843], skala 1:126 000, Kwatermistrzostwo Generalne Wojska Polskiego, sygn. 542

Österreichisches Staatsarchiv

Kriegsarchiv, sygn. KPS KS B XI c, 47-1; KPS KS B XI b, 13-1

Zakład Atlasu Historycznego w Instytucie Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN w Warszawie Kartoteka Karola Buczka

Wydane

Księgi sądowe wiejskie, t. 1, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921 (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. 11).

Księgi sądowe wiejskie, t. 2, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921 (Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. 12).

Volumina legum, t. 1, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859.

Opracowania

Alexandrowicz S., Kartografia Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Warszawa 2012.

Alexandrowicz S., Mapy majątkowe północnego Podlasia z XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 4, 1966, 2, s. 279–305.

Babiński Z., Współczesne procesy korytowe Dolnej Wisły, Warszawa 1992 (Prace Geograficzne, nr 157).

Brykała D., Podgórski Z., Evolution of Landscapes Influenced by Watermills, Based on Examples from Northern Poland, „Landscape and Urban Planning”, 198, 2020, 103798.

Brykała D., Prarat M., Rekonstrukcja rozmieszczenia młynów łodnych na Drwęcy i pomorskim odcinku Wisły w pierwszej połowie XIX wieku, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 2018, 40 (2), s. 71–89.

Chłapowski K., Alienacje dóbr królewskich w latach 1578–1668, „Przegląd Historyczny”, 69, 1978, 4, s. 647–664.

Chłapowski K., Mapa graniczna starostwa kamieńczykowskiego z XVII w. – nieznane mazowieckie źródło kartograficzne, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 26, 1978, 4, s. 497–503.

Dąbrowski J., Siniarska-Czaplicka J., Rękodzieło papiernicze, Warszawa 1991.

Dębowska M., Katalog mikrofilmów Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Kraków 2017.

Dobroński A., Brok w XVIII wieku. Próby przełamania kryzysu, w: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość – środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, red. J. Kazimierski, Ciechanów 1989, s. 42–58.

Gołaski J., Kształtowanie się mapy wsi w Polsce do końca XVIII wieku. Studia nad genezą wielkoskalowej informacji kartograficznej, Wrocław 1969.

Grzybowski M.M., Ziemia Nurska, Płock 2011 (Materiały do dziejów Ziemi Płockiej, t. 12).

Kowalczyk-Heyman E., „Młyny ważne”, „młyny na wagach”. Przyczynek do genezy nazwy i konstrukcji, „Studia Geohistorica”, 3, 2015, s. 61–73.

Kowalski H., Mapy, plany i rysunki architektoniczne ze zbiorów warszawskich wizytek (zakon Nawiedzenia NMP), w: Od atlasu do kolekcji. W 440. rocznicę I wydania atlasu Abrahama Orteliusa, red. J. Ostrowski, R. Skrycki, Szczecin 2011 (Z Dziejów Kartografii, t. 16), s. 267–276.

Kowalski H., Ważyńska J., Przyłuska B., Przebudzenie. Konserwacja zabytkowych XVII/XVIII/XIX-wiecznych map, planów i rysunków ze zbiorów klasztoru sióstr wizytek w Warszawie, Pałac Rzeczypospolitej, Biblioteka Narodowa, 19 kwietnia – 4 maja, Warszawa 2011.

Krajewski T., Społeczno-gospodarczy rozwój i upadek Broku w XVI–XVII wieku, w: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość – środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, red. J. Kazimierski, Ciechanów 1989, s. 28–41.

Kumor B., Katalog mikrofilmów Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, nr 3, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 24, 1972, s. 173–277.

Lajourdie M., Regulacya Wisły, Płock 1884.

Lolo R.W., Mało znany inwentarz dóbr biskupstwa płockiego z 1650 roku, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 116, 2021, s. 221–244.

Mazowsze w drugiej połowie XVI w., cz. 2: Komentarz, indeksy, red. W. Pałucki, Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI w., t. 7).

Michalczyk Z., Sobolewski W., Charakterystyka hydrologiczna dorzecza Bugu, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio B”, 57 (7), 2002, s. 111–126.

Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, t. 14, red. K. Rymut, B. Czopek-Kopciuch, U. Bijak, Kraków 2017.

O projekcie uspławnienia rzeki Buga, „Roczniki Gospodarstwa Krajowego”, 22 (53), 1863, s. 161–198.

Ostrowski P., Kaszyński K., Ocena tendencji współczesnej ewolucji wybranego fragmentu koryta dolnego Bugu na podstawie materiałów kartograficznych i teledetekcyjnych, „Landform Analysis”, 26, 2014, s. 11–20.

Ostrowski P., Utratna M., Hydrologiczne uwarunkowania morfogenezy wybranych erozyjnych form rzeźby równi zalewowej na przykładzie doliny Bugu, „Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształtowanie Środowiska”, 27, 2018, 1(79), s. 57–70.

Panecki T., Długie życie dawnych map. Opracowanie cyfrowej edycji mapy Gaula/Raczyńskiego (1:125 000, 1807–1812), Warszawa 2021.

Roebroeks W. i in., Landscape modification by Last Interglacial Neanderthals, „Science Advances”, 7, 2021, 51, s. 1–13.

Siniarska-Czaplicka J., Znaki wodne papierni Mazowsza 1750–1850, Łódź 1960.

Sorel P., Moulins pendants et moulins-bateaux de Seine et de Loire, XIIe–XIXe siècles, „Eaux vives, eaux dormantes en Normandie, Congrès des Sociétés Historiques et Archéologiques de Normandie”, 18, 2013, s. 169–176.

Topolski J., Gospodarstwo wiejskie w dobrach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku, Poznań 1958.

Wolski L., Rys hydrografii Królestwa Polskiego. Z wiadomością o spławach, „Biblioteka Warszawska”, 2, 1849, s. 452–453.

Wutzke J.C., Beschreibung des Bugflusses, „Beiträge zur Kunde Preußens”, 3 (6), 1820, s. 486–495.

Żytkowicz L., Studia na wydajnością gospodarstwa wiejskiego na Mazowszu w XVII wieku, Warszawa 1969.

Studia Geohistorica

Pobrania

Opublikowane

2023-03-10

Jak cytować

1.
ZWIĄZEK, Tomasz & BRYKAŁA, Dariusz. Rzeka, młyny, wyspy i siano. Późnonowożytna mapa okolic Broku nad Bugiem w kontekście procesów środowiskowych. Studia Geohistorica [online]. 10 marzec 2023, nr 10, s. 28–52. [udostępniono 20.7.2025]. DOI 10.12775/SG.2022.02.

Numer

Nr 10 (2022)

Dział

Artykuły

Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Licencja

Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.

Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:

  1. Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
  2. Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
  3. Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
  4. Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
  5. Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.

Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:

  1. Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
  2. Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
  3. Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
  4. Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.

Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – 4.0 Międzynarodowe Deed,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode

Statystyki

Liczba wyświetleń i pobrań: 929
Liczba cytowań: 0