Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 roku (część północna)
DOI:
https://doi.org/10.12775/SG.2022.01Słowa kluczowe
Księstwo Mazowieckie, rozwój osadnictwa, północne Mazowsze, podziały administracyjne, sieć miejska, hierarchia urzędnicza, struktura własności, szlachta bezkmieca, inkorporacjaAbstrakt
Artykuł jest drugą częścią przeglądu dziesięciu ziem Księstwa Mazowieckiego i tworzących je powiatów w przededniu włączenia ich do Królestwa Polskiego we wrześniu 1526 r. Przedstawiono w nim sześć ziem położonych w północnej i wschodniej części księstwa: wyszogrodzką, zakroczymską, ciechanowską, wiską, łomżyńską i makowsko-różańską. W sumie obszar ten obejmował czternaście powiatów. Wszystkie ziemie scharakteryzowano według jednolitego schematu, w obowiązującym ówcześnie układzie starszeństwa. Poszczególne ziemie zaprezentowano pod kątem podziałów administracyjnych (państwowych i kościelnych), procesów osadniczych i stanu sieci miejskiej, typów i rozmieszczenia własności ziemskiej oraz pozycji danej ziemi w strukturach politycznych księstwa, wyrażającej się m.in. funkcjonowaniem pełnej bądź niepełnej hierarchii urzędów oraz udziale szlachty danej ziemi w sprawowaniu władzy. Starano się pokazać zróżnicowanie stopnia zagospodarowania ziem mazowieckich i wskazać jego genezę.
Bibliografia
Źródła publikowane
Acta ecclesiae collegiatae Varsoviensis, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1897–1926 (Archiwum Komisji Prawniczej, 6).
Iura Masoviae terrestria, t. 2, oprac. J. Sawicki, Warszawa 1973.
Księga skarbowa Janusza II księcia mazowieckiego z lat 1477–1490, wyd. J. Senkowski, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 7, 1959, 3, zeszyt dodatkowy.
Księga zakroczymska druga 1434–1437, wyd. K. Tymieniecki, Warszawa 1920.
Lustracja dóbr królewskich województwa mazowieckiego 1565, cz. 1, wyd. I. Gieysztorowa, A. Żaboklicka, Warszawa 1967, cz. 2, Warszawa 1968.
Materiały do dziejów kolegiaty pułtuskiej (1449–1601), wyd. B. Ulanowski, S. Zachorowski, w: „Archiwum Komisji Historycznej”, 10, 1916, 1, s. 306–415.
Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 4/2, 4/3, 5/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1912–1919; t. 5/2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961.
Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. 3: Dokumenty z lat 1356–1381, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Warszawa 2000.
Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, wyd. S. Kutrzeba, F. Duda, Kraków 1915.
Opracowania
Baranowska A., Fundacja klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku i jego uposażenie w dobra ziemskie, „Roczniki Łowickie”, 3, 2006, s. 149–180.
Błoński M., Nasielsk we wczesnym średniowieczu, Warszawa–Nasielsk 2018.
Borkiewicz-Celińska A., Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370–1526), Wrocław 1970.
Borkiewicz-Celińska A., Ze studiów nad rozwojem prawa chełmińskiego w średniowieczu we wsiach Mazowsza północno-zachodniego (ziemie płocka, zawkrzeńska, wyszogrodzka, ciechanowska), w: Studia culmensia historico-juridica czyli księga pamiątkowa 750-lecia prawa chełmińskiego, t. 2, red. Z. Zdrójkowski, Toruń 1988, s. 85–129.
Brodzicki Cz., Początki osadnictwa Wizny i ziemi wiskiej na tle wydarzeń historycznych w tym regionie Polski (do 1529 roku), Warszawa 1994.
Dunin-Wąsowiczowa A., Podziały administracyjne, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 35–63.
Gieysztorowa I., Charakter i wielkość osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 77–87.
Gieysztorowa I., Mazowieckie akta skarbowe w XV– XVII w., próba odtworzenia układu, w: Księga pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Danych w Warszawie, [kol. red. A. Stebelski i in.], Warszawa 1958, s. 209–217.
Główka D., Wieś na Mazowszu w XVI–XVI wieku, w: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 167–195.
Góralski W., Kapituła katedralna w Płocku XII–XVI w. Studium z dziejów organizacji prawnej kapituł polskich, Płock 1979.
Grabowski J., Civitas monasterii Mariae Magdalenae Ordinis premonstratensis. Z dziejów Bodzanowa w okresie panowania książąt mazowieckich, „Miscellanea Historico-Archivistica”, 25, 2018, s. 171–190.
Grabowski J., Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2012.
Grabowski J., Dzieje Makowa w czasach Piastów Mazowieckich, w: Dzieje Makowa Mazowieckiego, t. 1, red. J. Szczepański, Maków Mazowiecki–Pułtusk 2020, s. 17–85.
Grabowski J., Wojciech Popielski herbu Nałęcz, ostatni podkanclerzy Księstwa mazowieckiego, w: Inter Regnum et Ducatum. Studia ofiarowane Profesorowi Janowi Tęgowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. P. Guzowski, M. Liedke, K. Boroda, Białystok 2018, s. 173–182.
Grabowski J., Współpracownicy i dworzanie Janusza II, księcia mazowieckiego (1471–1495). Ze studiów nad otoczeniem władców prowincjonalnych w późnym średniowieczu, w: Średniowieczni władcy i ich otoczenie, red. J. Sperka, K. Kollinger, Rzeszów 2018 (Kongres Mediewistów Polskich 2015, Materiały, t. 5), s. 275–309.
Jaszczołt T., Napływ rycerstwa i szlachty na pogranicze mazowiecko-podlaskie w XV i pierwszej połowie XVI wieku (obszar dzisiejszego powiatu wysokomazowieckiego), w: Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych, red. D.K. Rembiszewska, H. Krajewska, Łomża 2013, s. 159–242.
Kamiński A., Wizna na tle pogranicza polsko-rusko-jaćwieskiego, „Rocznik Białostocki”, 1, 1961, s. 9–61.
Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego w średniowieczu (https://rcin.org.pl/dlibra/publication/8825#structure , dostęp: 15 lipca 2022).
Kawałkowa E., Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w dolinie dolnej Narwi, w: Narew w dziejach i współczesności Mazowsza i Podlasia, red. A. Dobroński, W. Grębecka, Łomża 2004, s. 149–172.
Kazimierski J., Dzieje północno-wschodniego Mazowsza 1525–1864, w: Dzieje ziem województwa ostrołęckiego, Warszawa 1984, s. 77–116.
Kowalczyk-Heyman E., Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Pisą a Biebrzą), Warszawa 2013.
Kowalczyk-Heyman E., Gród w Dzierzgowie. Przyczynek do dziejów grodów pogranicza mazowiecko-pruskiego, w: Ecclesia – regnum – fontes. Studia z dziejów średniowiecza, red. S. Gawlas i in., Warszawa 2014, s. 512–519.
Kowalski M., Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.
Kwiatkowski W., Powstanie kapituły św. Jana przy zamku XX. Mazowieckich w Warszawie. Z dziejów kościoła na Mazowszu, Warszawa 1938.
Lolo R., Maków Mazowiecki w latach 1526–1795, w: Dzieje Makowa Mazowieckiego, t. 1, red. J. Szczepański, Maków Mazowiecki–Pułtusk 2020, s. 87–134.
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7).
Morawski Z., Dzieje Pułtuska w średniowieczu, w: Dzieje Pułtuska, t. 1: Do 1795 roku, red. H. Samsonowicz, R. Lolo, Pułtusk 2016, s. 45–101.
Niedziałkowska Z., Ostrołęka. Dzieje miasta, Wrocław 1967.
Nowowiejski A.J., Płock. Monografja historyczna, Płock [1931].
Pacuski K., Nasielsk w średniowieczu i XVI w. w świetle źródeł pisanych, [w druku].
Pacuski K., Elita władzy ziemi liwskiej w XV w., „Rocznik Liwski”, 1, 2005/2006, s. 73–93.
Pacuski K., Grody i kościoły grodowe Mazowsza północnego XI–XII wieku, w: Kościół, kultura, polityka w państwie pierwszych Piastów, red. W. Graczyk i in., Warszawa–Ciechanów 2016, s. 215–231.
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009.
Pacuski K., Uposażenie klasztoru czerwińskiego w XII– XVI wieku, w: Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997, s. 15–24.
Pacuski K., Wschodnia granica Mazowsza w średniowieczu w świetle danych historycznych (X–XV w.), w: Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, red. A. Buko, Warszawa 2019, s. 15–32.
Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 88–102.
Pawiński A., Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 5: Mazowsze, Warszawa 1892 (Źródła dziejowe, t. 16).
Pazyra S., Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
Piber M., Służew średniowieczny. Dzieje parafii i wsi Służew w ziemi warszawskiej, Warszawa 2001.
Piber-Zbieranowska M., Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 r. (część południowa), „Studia Geohistorica”, 9, 2021, s. 95–113.
Piber-Zbieranowska M., „Księżna mazowiecka Anna Radziwiłłówna i jej regencja na Mazowszu (1503–1518)”, Warszawa 2019, mps pracy doktorskiej w Bibliotece IH PAN w Warszawie.
Płocha J., Najdawniejsze dzieje opactwa Benedyktynów w Mogilnie, Wrocław 1969.
Rutkowski H., Lokalizacja miejscowości, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 64–76.
Salina A., Polityka książąt mazowieckich wobec władz Kościoła od początku XIV do 1526 roku, Poznań 2011.
Samsonowicz H., Supruniuk A., Dzieje polityczne (połowa XIV – początek XVI w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 257–338.
Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, Warszawa 1965.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, przyg. do druku M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971.
Smoleński W., Mazowiecka szlachta w poddaństwie proboszczów płockich, Warszawa 1878.
Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, Warszawa 1968.
„Spis urzędników ziemskich mazowieckich XIII– XV wieku”, oprac. K. Pacuski, mps w Zakładzie Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu IH PAN w Poznaniu.
Stawski M., Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007.
Tymieniecki K., Łowiectwo na Mazowszu, „Przegląd Historyczny”, 20, 1916, 1, s. 46–51.
Uruski S., Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 15, Warszawa 1931.
Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI wieku, w: Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, t. 1, red. M. Gnatowski, H. Majecki, Warszawa 1975, s. 32–94.
Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku, „Studia Łomżyńskie”, 1, 1989, s. 19–107.
Wolff A., Starszeństwo urzędów. Metoda ustalania na przykładzie hierarchii Mazowsza udzielnego, Warszawa 1928.
Wolff A., Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962.
Wolff A., Ziemia Ciechanowska za książąt mazowieckich, w: Millenium Ciechanowa, red. S. Pazyra, Ciechanów 1969, s. 39–45.
Wolff A., Ziemia łomżyńska w średniowieczu, Łomża 1988.
Wolff A., Ziemia makowsko-różańska za panowania książąt mazowieckich, w: Maków Mazowiecki i ziemia makowska, [red. nauk. A. Słoniowa], Warszawa 1984, s. 37–79.
Wolff A., Ziemia zakroczymska za książąt mazowieckich, w: Szkice z dziejów Nasielska i dawnej ziemi zakroczymskiej, red. S. Pazyra, Warszawa 1970, s. 39–51.
Żaboklicka-Wąsowicz A., Ziemia Ciechanowska w drugiej poł. XVI i w XVII wieku, w: Millenium Ciechanowa, red. S. Pazyra, Ciechanów 1969, s. 55–60.
Żebrowski T., Pułtuski kościół, kapituła i szkolnictwo w okresie średniowiecza i pierwszej połowy XVI wieku, w: Dzieje Pułtuska, t. 1: Do 1795 roku, red. H. Samsonowicz, R. Lolo, Pułtusk 2016, s. 103–146.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Licencja
Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.
Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:
- Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
- Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
- Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
- Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
- Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.
Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:
- Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
- Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
- Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
- Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.
Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – 4.0 Międzynarodowe Deed,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 863
Liczba cytowań: 0
