Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 r. (część południowa)
DOI:
https://doi.org/10.12775/SG.2021.06Słowa kluczowe
Księstwo Mazowieckie, rozwój osadnictwa, południowe Mazowsze, podziały administracyjne, sieć miejska, hierarchia urzędnicza, struktura własności, szlachta bezkmiecaAbstrakt
Artykuł jest pierwszą z dwóch części przeglądu dziesięciu ziem Księstwa Mazowieckiego i tworzących je powiatów w przededniu włączenia ich do Królestwa Polskiego we wrześniu 1526 r. Przedstawiono w nim cztery południowe ziemie: czerską i warszawską, stanowiące trzon polityczny władztwa ostatnich Piastów, oraz wyodrębnione z nich w ciągu XV w. – liwską i nurską. W sumie obszar ten obejmował dziesięć powiatów. Wszystkie ziemie księstwa mazowieckiego scharakteryzowano według jednolitego schematu, w obowiązującym ówcześnie układzie starszeństwa. Poszczególne ziemie zaprezentowano pod kątem podziałów administracyjnych (państwowych i kościelnych), procesów osadniczych i stanu sieci miejskiej, typów i rozmieszczenia własności ziemskiej oraz pozycji danej ziemi w strukturach politycznych księstwa, wyrażającej się m.in. funkcjonowaniem pełnej bądź niepełnej hierarchii urzędów oraz udziale szlachty danej ziemi w sprawowaniu władzy. Starano się pokazać zróżnicowanie stopnia zagospodarowania ziem mazowieckich i wskazać jego genezę.
Bibliografia
Źródła publikowane
Acta ecclesiae collegiatae Varsoviensis, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1897–1926 (Archiwum Komisji Prawniczej, 6).
Codex diplomaticus et commemorationum Masoviae generalis, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1919.
Iura Masoviae terrestria, t. 2, oprac. J. Sawicki, Warszawa 1973.
Knapiński W., Notaty do historii kościołów warszawskich, Warszawa 1949 (Materiały do Dziej ów Sztukii Kultury Państwowy Instytut Historii Sztuki, 6), mps powielony.
Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 4/2, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1912.
Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, t. 2, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, współpr. K. Pacuski, H. Wajs, Warszawa 1989.
Regestra thelonei aquatici Wladislaviensis saeculi XVI, wyd. S. Kutrzeba, F. Duda, Kraków 1915.
Opracowania
Boniecki A., Herbarz polski, t. 1–16, Warszawa 1899–1913.
Boroda K., Geografia gospodarcza Królestwa Polskiego w XVI wieku, wyd. 2, Białystok 2018.
Chłapowski K., Granice i podziały administracyjne Królestwa Polskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XV–XVIII wieku, „Studia Geohistorica”, 7, 2019, s. 163–189.
Choińska-Mika J., Mazowiecki parlamentaryzm XVI– XVII w., w: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 115–165.
Dunin-Wąsowiczowa A., Podziały administracyjne, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 35–63.
Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006.
Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015.
Dzięgielewski J., Mazowsze w czasach ostatnich Jagiellonów, w: Mazowsze w procesach integracyjnych i dezintegracyjnych w Rzeczypospolitej XVI–XVII wieku. Studia i szkice, red. J. Dzięgielewski, Warszawa 2010, s. 31–53.
Ecclesia Viscoviensis. Dzieje parafii św. Idziego w Wyszkowie, red. Z. Morawski, M. Przytocka, Pułtusk 2006.
Gawlas S., Osadnictwo ziemi czerskiej w średniowieczu XII–XV w., w: Dzieje Warki 1321–1971. Studia i materiały, praca zbiorowa, red. B. Dymek i in., Warszawa 1975, s. 20–47.
Gąsiorowski A., Starszeństwo urzędów w Polsce późnośredniowiecznej, „Roczniki Historyczne”, 35, 1969, s. 33–56.
Gieysztor A., Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza (połowa X – połowa XIII w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 109–160.
Gieysztorowa I., Charakter i wielkość osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 77–87.
Gieysztorowa I., Mazowieckie akta skarbowe w XV– XVII w., próba odtworzenia układu, w: Księga Pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa1958, s. 209–217.
Gimpel D., Dzieje Wyszkowa, Warszawa 1984.
Główka D., Wieś na Mazowszu w XVI–XVI wieku, w: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 167–195.
Grabowski J., Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt, Kraków 2012.
Grabowski J., Dzieje Makowa w czasach Piastów Mazowieckich, w: Dzieje Makowa Mazowieckiego, t. 1, red. J. Szczepański, Maków Mazowieck–Pułtusk 2020, s. 17–85.
Grabowski J., Tytulatura na dokumentach książąt mazowieckich. Forma i funkcje (wybrane zagadnienia), „Klio”, 13, 2009, s. 41–79.
Jaszczołt T., Granica pomiędzy ziemiami drohicką i liwską w świetle protokołów komisji z 1546 roku, „Rocznik Liwski”, 6, 2012/2013, s. 13–54.
Jaszczołt T., Napływ rycerstwa do północnej części ziemi liwskiej w XV i początkach XVI wieku (parafie Korytnica i Pniewnik), „Zeszyty Korytnickie”, 4, 2011, s. 143–169.
Jaszczołt T., Napływ rycerstwa i szlachty na pogranicze mazowiecko-podlaskie w XV i pierwszej połowie XVI wieku (obszar dzisiejszego powiatu wysokomazowieckiego), w: Rody, rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych, red. D.K. Rembiszewska, H. Krajewska, Łomża 2013, s. 159–242.
Jurek T., Biskupstwo poznańskie w wiekach średnich, Poznań 2018.
Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu (https://rcin.org.pl/dlibra/ publication/8355#structure, dostęp: 12 kwietnia 2021).
Karwasińska J., Wybór pism. Kujawy i Mazowsze, Warszawa 1997.
Kawałkowa E., Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w dolinie dolnej Narwi, w: Narew w dziejach i współczesności Mazowsza i Podlasia, red. A. Dobroński, W. Grębecka, Łomża 2004, s. 149–172.
Kowalczyk E., Osadnictwo ziemi liwskiej do połowy XIV w. w świetle źródeł pisanych, w: Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, t. 2, red. Z. Kurnatowska, Wrocław 1996, s. 193–197.
Kowalczyk-Heyman E., Najstarsze nazwy miejscowe ziemi liwskiej, „Rocznik Liwski”, 7, 2014, s. 9–16.
Królik L., Kapituła kolegiacka w Warszawie do końca XVIII wieku, Warszawa 1990.
Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1–2, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7).
Nowik A.M., Dzieje Cegłowa do 1795 roku, w: Na cegle pisane. Historia miasteczka Cegłów, red. M. Śluzek, Cegłów 2021, s. 1–39.
Pacuski K., Dzieje osady i parafii [Wyszków] w średniowieczu, w: Ecclesia Viscoviensis. Dzieje parafii św. Idziego w Wyszkowie, red. Z. Morawski, M. Przytocka, Pułtusk 2006, s. 29–47.
Pacuski K., Elita władzy ziemi liwskiej w XV w., „Rocznik Liwski”, 1, 2005/2006, s. 73–93.
Pacuski K., Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV i XV wieku. Studium z dziejów osadnictwa i elity władzy na Mazowszu średniowiecznym, Warszawa 2009.
Pacuski K., O rodzie Radwanów-Wierzbowów na Mazowszu średniowiecznym. Potomkowie Gotarda kasztelana wiskiego, w: Służew i jego kościół, red. A. Sołtan-Lipska, Warszawa 2013, s. 35–67.
Pacuski K., Otoczenie księcia warszawskiego w kwietniu 1313 r., w: Ecclesia – regnum – fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej, red. S. Gawlas i in., Warszawa 2014, s. 206–216.
Pacuski K., Prażmowski Wawrzyniec, w: Polski słownik biograficzny, t. 28, Wrocław 1984–1985, s. 391–393.
Pacuski K., Uposażenie klasztoru czerwińskiego w XII– XVI wieku, w: Dzieje klasztoru w Czerwińsku, red. E. Olbromski, Lublin 1997, s. 15–24.
Pacuski K., Wschodnia granica Mazowsza w średniowieczu w świetle danych historycznych (X–XV w.), w: Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko-ruskim w świetle wyników badań wybranych cmentarzysk, red. A. Buko, Warszawa 2019, s. 15–32.
Pacuski K., Współpracownicy książąt mazowieckich w ziemi warszawskiej w XIV wieku, w: Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach, red. H. Rutkowski, Warszawa 2015, s. 53–72.
Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 88–102.
Pazyra S., Geneza i rozwój miast mazowieckich, Warszawa 1959.
Piber-Zbieranowska M., „Księżna mazowiecka Anna Radziwiłłówna i jej regencja na Mazowszu (1503– 1518)”, Warszawa 2019, mps pracy doktorskiej w Bibliotece IH PAN w Warszawie.
Piber-Zbieranowska M., Udział szlachty ziemi liwskiej w zarządzie księstwem mazowieckim w latach 1503–1526. Wybrane przykłady, „Rocznik Liwski”, 8, 2015, s. 133–147.
Piber-Zbieranowska M., Uwagi nad początkami powiatu garwolińskiego w ziemi czerskiej, w: Fines testis temporum. Studia ofiarowane Profesor Elżbiecie Kowalczyk-Heyman w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. M. Dzik, G. Śnieżko, Rzeszów 2017, s. 9–106.
Russocki S., Formy władania ziemią w prawie ziemskim Mazowsza. Koniec XIV – połowa XVI wieku, Warszawa 1962.
Russocki S., Nadania ziemi „ad servitia communia” a obowiązek służby wojskowej na Mazowszu w XV wieku, w: Miscellanea iuridica złożone w darze Karolowi Koranyiemu w czterdziestolecie pracy naukowej, red. K. Bukowska, Warszawa 1961, s. 111–119.
Russocki S., Pacuski K., Ustrój polityczny i prawo, w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 395–445.
Rutkowski H., Lokalizacja miejscowości, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz i indeksy, red. W. Pałucki, oprac. A. Dunin-Wąsowiczowa i in., Warszawa 1973 (Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, 7), s. 64–76.
Samsonowicz H., Supruniuk A., Dzieje polityczne (połowa XIV – początek XVI w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 257–338.
Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, Warszawa 1965.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi liwskiej w średniowieczu, oprac. M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, przy współpr. E. Kowalczyk-Heyman, red. T. Jurek, Warszawa 2017.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, przyg. do druku M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013.
Sobol B., Sejm i sejmiki ziemskie na Mazowszu książęcym, Warszawa 1968.
„Spis urzędników ziemskich mazowieckich XIII– XV wieku”, oprac. K. Pacuski, mps w Zakładzie Słownika Historyczno-Geograficznego Ziem Polskich w Średniowieczu IH PAN w Poznaniu.
Stawski M., Opactwo czerwińskie w średniowieczu, Warszawa 2007.
Szczepański J., Ziemie Mazowsza w okresie insurekcji 1794 roku, w: Dzieje Mazowsza, t. 2: Lata 1527–1794, red. J. Tyszkiewicz, Pułtusk 2015, s. 601–628.
Warężak J., Rozwój uposażenia arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w średniowieczu, Lwów 1929.
Węcowski P., Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu, Kraków 2004.
Wilska M., Mazowieckie środowisko dworskie Janusza Starszego. Studium społeczne, Warszawa 2012.
Wiśniewski J., Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku, „Studia Łomżyńskie”, 1, 1989, s. 19–107.
Wittyg W., Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908.
Wolff A., Starszeństwo urzędów. Metoda ustalania na przykładzie hierarchii Mazowsza udzielnego, Warszawa 1928.
Wolff A., Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962.
Wolff A., Ziemia łomżyńska w średniowieczu, Łomża 1988.
Żaboklicka A., Zmiany w strukturze drobnej własności szlacheckiej XV–XVI w. na przykładzie ziemi liwskiej, „Przegląd Historyczny”, 49 (2), 1958, s. 250–260.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Licencja
Autor/współautor upoważniony przez pozostałych współautorów do ich reprezentowania (autor korespondencyjny) zgłoszonego „utworu” oświadcza, że przysługują mu autorskie prawa do utworu, które nie są ograniczone w zakresie objętym niniejszym oświadczeniem. Utwór jest dziełem oryginalnym i nie narusza praw autorskich innych osób, ani nie jest ograniczony prawami na rzecz osób trzecich. Utwór nie był wcześniej publikowany pod tym samym lub innym tytułem, nie stanowi również części innej publikacji. Utwór nie jest obecnie przedmiotem postępowania w innym wydawnictwie.
Autor/Współautor zgłasza utwór do publikacji w czasopiśmie „Studia Geohistorica” i tym samym potwierdza, że:
- Utwór został przygotowany zgodnie z zasadami edytorskimi obowiązującymi w czasopiśmie.
- Utwór zawiera informacje o źródłach finansowania badań, które stanowiły podstawę jego opracowania.
- Wyraża zgodę na przekazanie utworu do podwójnej recenzji, na podstawie której redakcja podejmie decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu utworu do publikacji.
- Wyraża zgodę na dokonanie przez redakcję koniecznych zmian utworu wynikających z opracowania redakcyjnego.
- Zobowiązuje się do niezwłocznego dokonania korekty autorskiej utworu, po jego akceptacji przez redakcję. Niedokonanie korekty autorskiej w terminie 14 dni od daty otrzymania materiałów, traktowane będzie za zgodę na wydanie utworu w postaci przekazanej do korekty.
Autor/Współautor udziela Instytutowi Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskiemu Towarzystwu Historycznemu nieodpłatnej, nieograniczonej terytorialnie i czasowo nieodpłatnej licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu pod warunkiem jego przyjęcia do opublikowania w czasopiśmie „Studia Geohistorica”, na następujących polach eksploatacji:
- Utrwalanie, zwielokrotnianie i wytwarzanie egzemplarzy utworu techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową i zapisu elektronicznego.
- Obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono: wprowadzanie do obrotu, sprzedaż, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, publiczne wystawienie, wyświetlenie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym, również w sieci Internet.
- Włączenie utworu w skład utworu zbiorowego.
- Tłumaczenia na inne języki i rozpowszechniania tych tłumaczeń.
Autor/Współautor wyraża zgodę na udzielanie udostępnianie utworu przez Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN i Polskie Towarzystwo Historyczne na licencji:
Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe,
której pełny tekst dostępny jest na stronie internetowej: https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1666
Liczba cytowań: 0