Sztuka w kręgu bractw religijnych w Skalbmierzu. Addenda

Abstrakt

Artykuł zawiera analizę skalbmierskich bractw religijnych i należącego do nich nowożytnego wyposażenia. Omówiono w nim obiekty zarówno zachowane, jak i znane tylko ze źródeł pisanych z okresu od XVI do XIX w., ze szczególnym uwzględnieniem ostatnich odkryć, dokonanych w trakcie prac konserwatorskich. W epoce staropolskiej Skalbmierz był zaliczany do średniej wielkości miast Małopolski, ale ze względu na znajdującą w nim kolegiatę i prowadzoną przy niej szkołę stanowił liczący się ośrodek w regionie. Widoczne jest to między innymi na przykładzie bractw religijnych, których liczba i ożywiona działalność jest imponująca, jeśli wziąć pod uwagę wielkość miasta. Za najstarsze bractwa należy uznać cechy rzemieślnicze, które notowane są w Skalbmierzu od połowy XV w. Jedyną pozostałością po ich działalności jest ołtarz z około 1700 r. z wyobrażeniami św. Kryspina i Kryspiniana. Bractwo literackie, notowane już w 1546 r., również posiadało w kolegiacie ołtarz; niestety, zarówno retabulum, jak i jego wyposażenie znane są jedynie z lakonicznych wzmianek w inwentarzach. Dynamiczny rozwój konfraterni w mieście nastąpił w początkach XVII w. Powstały wtedy bractwa Męki Pańskiej i św. Anny. To pierwsze, wzorowane na krakowskiej archikonfraterni, posiadało w kościele ołtarz z wyobrażeniem Ukrzyżowania (w połowie XVIII w. zmieniony na obecny z fundacji prepozyta Antoniego Stanclewicza) oraz kryptę dekorowaną malowidłami przedstawiającymi konfratrów w strojach identycznych z noszonymi przez członków krakowskiego bractwa. Zachował się też XVII-wieczny kielich należący do konfraterni, fundowany przez jednego z mieszczan. Z kolei XVII-wieczne wyposażenie bractwa św. Anny, znane wyłącznie ze źródeł pisanych, obejmowało ołtarz, paramenty i księgi liturgiczne. W połowie XVIII w. przebudowano brackie retabulum, umieszczając w nim kopię obrazu z ołtarza głównego krakowskiego kościoła św. Anny. W drugiej połowie XVII w. powstało bractwo Matki Bożej Różańcowej, wzorowane na konfraterni przy krakowskim kościele Dominikanów. Z ołtarzem brackim związany był obraz Matki Boskiej Śnieżnej. Dokładne oględziny, możliwe dzięki zdjęciu do konserwacji pokrywających go sukienek, wykazały, że obraz wykonano na wzór wizerunku z krakowskiego kościoła św. Trójcy. Ostatnio w pochodzącym z połowy XVIII w. ołtarzu brackim odkryto znany z inwentarzy, zaginiony obraz Dzieciątka Jezus należący do drugiego bractwa różańcowego. Wyróżnia go złożony program ikonograficzny o wymowie eucharystycznej. Podobny charakter ma należący do tej samej konfraterni feretron z wyobrażeniem inspirowanym cytatem z Księgi Eklezjastesa. W podsumowaniu zwrócono uwagę na czerpanie inspiracji z Krakowa i przenoszenie wzorów zarówno organizacyjnych, jak i artystycznych, oraz na rolę kanoników, którzy byli odpowiedzialni za złożoną ikonografię i wymowę ideową dzieł. Znamienna też jest praktyka fundowania wyposażenia przez konfratrów, mieszczan nienależących do bractw i kanoników, co wskazuje na niebagatelną funkcję, jaką organizacje pełniły w życiu miasta.