O archiwach społecznych i ich znaczeniu dla polskiego dziedzictwa narodowego oraz tożsamości lokalnej

Abstrakt

Archiwa społeczne przejawiają zwłaszcza w ostatnich kilku latach znaczną aktywność. Dzięki temu zdołały wyraźnie wpisać się jako element systemu archiwów w Polsce. Jednak szereg podstawowych problemów, bynajmniej nie tylko teoretycznych, związanych z ich działalnością, tj. ich formalny status (w tym takiż status ich zbiorów) i miejsce przypadające im w szerzej rozumianej sieci archiwów polskich oraz kształt relacji z innymi archiwami (zwłaszcza państwowymi) wymaga jeszcze sprecyzowania. Obok tego – co zresztą wiąże się z niejedną z ujętych materii – rozpatrzenia wymaga także kwestia ich zasadniczego znaczenia z punktu widzenia dziedzictwa narodowego i tożsamości lokalnej. Przyjmując tezę Jerzego Skowronka, że archiwalne dziedzictwo narodowe odpowiada wszelkim archiwaliom wytwarzanym przez dany naród i państwo niezależnie od miejsca ich przechowywania, zasób archiwów społecznych należy za takowe uznać. Nie zawsze jednak jest on w oczywisty i wyraźny sposób kojarzony z kluczowymi z punktu widzenia narodu jako całości zjawiskami, procesami bądź wydarzeniami. Natomiast zasób ów, ze względu na zakres gromadzonych zbiorów, jest bezpośrednim, a zarazem bardzo wiernym odzwierciedleniem dziejów lokalnych. To wraz z powszechną u archiwów społecznych praktyką wciągania miejscowych społeczności do współtworzenia tych dziejów i ogólnie do współdziałania z nimi w sposób niekwestionowany ustawia je w roli czołowych kreatorów i opiekunów lokalnej tożsamości. Realizacja ich misji, widocznej w obu tamtych sferach, przebiega w warunkach swoistej dychotomii. Z jednej strony widoczne jest świadome wykorzystywanie posiadanych atutów, tj. kreatywność, zapał i szczególną umiejętność docierania do niedostępnych innym ewentualnym konkurentom źródeł. Z drugiej osiągnięcie pełnego powodzenia utrudniają im różne ograniczenia, zwłaszcza zauważalna często finansowa chwiejność i brak pewności trwania w dłuższej perspektywie czasowej. Z kolei archiwa państwowe, których egzystencja pod tym względem nie jest problematyczna, z przyczyn formalno-organizacyjnych nie mogą w pełni efektywnie oddziaływać na niepaństwową „odnogę” narodowego zasobu archiwalnego. To wraz z szeregiem innych przesłanek powinno skłaniać oba typy archiwów do zagęszczenia kontaktów i podejmowania lub intensyfikacji współpracy co najmniej na kilku polach. Jej rezultatem będzie zwielokrotnienie skuteczności prowadzonej przez nie z osobna działalności archiwalnej.