Tekstografie ojczenaszowe. Próba refleksji antropologicznej
DOI:
https://doi.org/10.12775/SE.2020.0009Słowa kluczowe
Pater noster, Modlitwa Pańska, Ojcze nasz, Józef Krzesz, Adam Setkowicz, Dionizy Bączkowski, Krystyna Wróblewska, Leoš Janáček, antropologia pisma, antropologia obrazu, akty mowy, performatywy, żywe obrazy, modlitwa, parafraza, literatura, malarstwoAbstrakt
Modlitwa Pańska (Pater noster) należy do najważniejszych tekstów chrześcijaństwa wszystkich wyznań, ma podwójny, liturgiczny i codzienny (prywatny), wymiar. W przeszłości była i jest współcześnie obiektem, wątkiem i tematem najróżniejszych opracowań, których efektem są artefakty językowe i obrazowe, pozwala się zatem traktować jako paradygmat źródłowy (określenie Victora Turnera). Przedmiotem opisu, pomyślanego jako studium czterech powiązanych przypadków, są: cykl malarski Józefa Krzesza, przeniesiony na początku XX wieku do luksusowego wydawnictwa albumowego, seria kart pocztowych Adama Setkowicza z okresu pierwszej wojny światowej, ulotny List otwarty do narodu polskiego księdza Dionizego Bączkowskiego z 1918 roku oraz teka grafik Krystyny Wróblewskiej z 1950. Ich wspólną płaszczyzną jest forma kompozycji słowno-obrazowej (aktu wizualnego), rozmaicie konstruowanej i odmiennie funkcjonalizowanej pragmatycznie, w inny sposób ustanawiającej relację z odbiorcą. Autor, nie zakładając apriorycznie ujęcia teoretycznego, tworzy „opis gęsty”, w ramach którego charakteryzuje zróżnicowane praktyki społeczne (piśmienne, obrazowe, muzyczne i performatywne), niemniej stale, w tle tekstu głównego, odwołuje się do dwudziestowiecznej i najnowszej refleksji o obrazie i wizualności. Ważnym zagadnieniem, jakie wyłania się z tekstu, jest pojęcie doświadczenia, w obrębie współczesnej antropologii najmocniej zakorzenione w refleksji fenomenologicznej i hermeneutycznej.
Bibliografia
Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, 2010, red. Ph. Artières, P. Rodak, Warszawa.
Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, 2003, oprac. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, red. i wstęp G. Godlewski, Warszawa.
Assmann J., 2015, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, tłum. A. Kryczyńska-Pham, wstęp i red. nauk. R. Traba, Warszawa.
Austin J. L., 1993, Jak działać słowami, w: idem, Mówienie i poznanie. Rozprawy i wykłady filozoficzne, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa.
Bachmann-Medick D., 2012, Cultural turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze, tłum. K. Krzemieniowa, Warszawa.
Bachtin M., 1982, Z prehistorii słowa powieściowego, w: idem, Problemy literatury i estetyki, tłum. W. Grajewski, Warszawa.
Bal I., Biriulow J., uzup. Różalska J., 2016, Setkowicz Adam Franciszek, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, zespół red. J. Maurin-Białostocka et al., t. 10, Warszawa.
Balbus S., 1996, Między stylami, wyd. 2, Kraków.
Banaś P., 1993, Karta pocztowa jako przedmiot badań, w: Aksjosemiotyka karty pocztowej, red. P. Banaś, Wrocław.
Bartmiński J., 2012, Opozycja ustności i literackości, w: Antropologia twórczości słownej. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. K. Hagmajer-Kwiatek, A. Karpowicz, J. Kowalska-Leder, wstęp i red. A. Karpowicz, Warszawa.
Bączkowski D., 1918, List otwarty do narodu polskiego, Warszawa.
Bączkowski D., 1924, Polskie Alleluja albo Trzeci Maj. Obraz sceniczny dla polskiej młodzieży, Łuck.
Belting H., 2012, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, tłum. M. Bryl, Kraków.
Benjamin W., 2011, Dzieło sztuki w epoce jego reprodukowalności technicznej, w: idem, Twórca jako wytwórca. Eseje i rozprawy, tłum. R. Reszke, Warszawa.
Berger J., 2008, Sposoby widzenia, tłum. M. Bryl, Warszawa.
Biernacka M., 2003, Ikonografia publicznej działalności Chrystusa w polskiej sztuce nowożytnej, Warszawa.
Bieszczad L., 2013, Wstęp, w: Zwrot performatywny w estetyce, red. L. Bieszczad, Kraków.
Bobiński W., 2015, Przygody człowieka patrzącego. Ponowoczesna teoria obrazu a szkolne praktyki interpretacyjne, w: Ikoniczne i literackie teksty w przestrzeni nowoczesnej dydaktyki, red. A. Pilch, M. Rusek, Kraków.
Boehm G., 2014, O obrazach i widzeniu. Antologia tekstów, red. D. Kołacka, tłum. M. Łukasiewicz, A. Pieczyńska-Sulik, Kraków.
Bonsiepe G., 2006, Retoryka wizualno-werbalna, w: Ut pictura poesis, red. M. Skwara, S. Wysłouch, Gdańsk.
Borowicz S., 2015, Demon interpretacji. Obraz jako tekst ikoniczny w studiach filologicznych, w: Ikoniczne i literackie teksty w przestrzeni nowoczesnej dydaktyki, red. A. Pilch, M. Rusek, Kraków.
Bruner E. M., 2011, Przeżycie i jego ekspresje, w: Antropologia doświadczenia, z epilogiem C. Geertza, red. V. W. Turner, E. M. Bruner, przekład E. Klekot, A. Szczurek, Kraków.
Chmielewski K., Lisowska B., 2015, Wstęp, w: Teoria obrazu w naukach humanistycznych, red. nauk. K. Chmielecki, B. Lisowska, Łódź.
Choroszy J. A., 2010, Między teologią a antropologią słowa. O użytkach płynących z Modlitwy Pańskiej, „Napis”, S. 16.
Choroszy J. A., 2014, Modlitwa Pańska między słowem a obrazem. Prolegomena, w: Obraz świętości – świętość w obrazie, red. I. Lis-Wielgosz, W. Jóźwiak, P. Dziadul, Poznań.
Choroszy J. A., 2013, Pacierze Polaków. Modlitwa Pańska w dziewiętnastowiecznych opracowaniach literackich, w: Biblia w literaturze polskiej. Romantyzm – Pozytywizm – Młoda Polska, red. E. Jakiel, J. Mosakowski, Gdańsk.
Choroszy J. A., 2015, „Psalterium tempore belli” Jacoba Merlera oraz „Pacierz” Stanisława Wojciecha Chrościńskiego w nurcie religijnej i literackiej tradycji, „Pamiętnik Literacki”, z. 1.
Damisch H., 2011, Teoria /obłoku/. W stronę historii malarstwa, tłum. P. Tarasewicz, Gdańsk.
Debord G., 2006, Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu, tłum. i oprac. M. Kwaterko, Warszawa.
Debray R., 2010, Wprowadzenie do mediologii, tłum. A. Kapciak, Warszawa.
Domańska E., 2012, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, Warszawa.
Duncan C., 2005, Muzeum sztuki jako rytuał, tłum. D. Minorowicz, w: Muzeum sztuki. Antologia, wstęp i red. M. Popczyk, Kraków.
Fernandez J. W., 2011, Wywód za pomocą obrazów a doświadczenie powrotu do Całości, w: Antropologia doświadczenia, z epilogiem C. Geertza, red. V. W. Turner, E. M. Bruner, przekład E. Klekot, A. Szczurek, Kraków.
Fischer-Lichte E., 2008, Estetyka performatywności, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Kraków.
Fischer O., 2006, Dowody na ikoniczność w języku, tłum. M. Majewska, w: Ikoniczność znaku. Słowo – przedmiot – obraz – gest, red. E. Tabakowska, Kraków.
Fraenkel B., 2010, Pojęcie wydarzenia piśmiennego, w: Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, red. Ph. Artières, P. Rodak, Warszawa.
Freedberg D., 2005, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, tłum. E. Klekot, Kraków.
Gadamer H., 2004, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przekład i wstęp B. Baran, Warszawa.
Gmys M., 2004, O szczególnym przypadku „ekphrasis”: „Sonata widm” Augusta Strindberga a „Sonata d-moll” op. 31 nr 2 Ludwiga van Beethovena, w: Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), red. S. Balbus, A. Hejmej, J. Niedźwiedź, Kraków.
Godlewski G., 2010, Antropologia pisma: nowe obszary, w: Antropologia pisma. Od teorii do praktyki, red. Ph. Artières, P. Rodak, Warszawa.
Godlewski G., 2008, Słowo – pismo – sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Warszawa.
Grajewski L., 1972, Bibliografia ilustracji w czasopismach polskich XIX i pocz. XX w. (do 1918 r.), Warszawa.
Harris R., 2014, Racjonalność a umysł piśmienny, tłum. M. Rakoczy, red. nauk. i wstęp P. Majewski, Warszawa.
Heidegger M., 1977, Czas światoobrazu, tłum. K. Wolicki, w: idem, Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane, wybór i oprac. K. Michalski, przeł. K. Michalski et al., Warszawa.
Holländer H., 2006, Literatura – grafika – malarstwo. Interakcje, funkcje i konkurencja, w: Ut pictura poesis, red. M. Skwara, S. Wysłouch, Gdańsk.
Ingarden R., 1958, O budowie obrazu, w: idem, Studia z estetyki, t. 2, Warszawa.
Iwasiów I., 2016, Wprowadzenie, w: Autobiografie (po)graniczne, red. I. Iwasiów, T. Czerska, Kraków.
Jodłowska R., 1970, Józef Feliks Krzesz-Męcina, w: Polski słownik biograficzny, t. 15, red. E. Rostworowski, Wrocław.
Kaczmarczyk K., 2017, O podstawowych założeniach narratologii transmedialnej i o jej miejscu wśród narratologii klasycznych i postklasycznych, w: Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, red. nauk. K. Kaczmarczyk, Kraków.
Kapferer B., 2011, Performans a strukturalizacja znaczenia i doświadczenia, w: Antropologia doświadczenia, z epilogiem C. Geertza, red. V. W. Turner, E. M. Bruner, tłum. E. Klekot, A. Szczurek, Kraków.
Karpowicz A., 2012, Proza życia. Mowa, pismo, literatura (Białoszewski, Stachura, Nowakowski, Anderman, Redliński, Schubert), Warszawa.
Karpowicz A., 2010, Wizualność logosfery. Relacja słowo – obraz w literaturze i sztuce awangardowej, w: Almanach antropologiczny. Communicare, red. A. Mencwel et al., t. 3: Słowo/obraz, oprac. I. Kurz, A. Karpowicz, Warszawa.
Kenc-Lachowska [Kenc] K., 1995, „Twórczość Józefa Męciny-Krzesza”, praca magisterska napisana pod opieką dra Waldemara Okonia w Instytucie Historii Sztuki UWr, Wrocław.
Kolasa M., 2015, Źródła ikonograficzne do dziejów Legionów Polskich w zbiorach Muzeum Historii Kielc, „Studia Muzealno-Historyczne”, t. 7.
Komza M., 1995, Żywe obrazy. Między sceną, obrazem i książką, Wrocław.
Konopnicka M., 1913, Wojna. Poemat do obrazów Artura Grottgera, Kraków.
Korczak J., 1994, Na mównicy. Publicystyka społeczna (1898–1912), [t.] 1, Warszawa.
Kostkiewiczowa T., 1988, List otwarty, w: M. Głowiński et al., Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, wyd. 2, Wrocław.
Kozłowska M., 2007, Życie dłutem wyżłobione. Twórczość Krystyny Wróblewskiej (1904–1994), Warszawa.
Krajewska A., 2009, Dramatyczna teoria literatury. Zarys problematyki, Poznań.
Kurz I., 2012, Wobec obrazu – wobec świata. Projekt antropologii kultury wizualnej, w: Antropologia kultury wizualnej. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. I. Kurz, P. Kwiatkowska, Ł. Zaremba, wstęp I. Kurz, Warszawa.
Leeuw G. van der, 1978, Fenomenologia religii, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa.
Leszczyńska U., 1986, Krzesz Męcina Józef, w: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających. Malarze, rzeźbiarze, graficy, zespół red. J. Maurin-Białostocka et al., t. 4, Wrocław.
Leśniak A., 2013, Ikonofilia. Francuska semiologia pikturalna i obrazy, Warszawa.
Leśniak A., 2010, Obraz płynny. Georges Didi-Huberman i dyskurs historii sztuki, Kraków.
Lexikon der christlichen Ikonographie, 1972, Hrsg. E. Kirschbaum, Bd. 5, Rom.
Luba J., 1899, „Ojcze nasz”. Wystawa dzieł Józefa Męciny-Krzesza, „Ognisko Rodzinne”, nr 38.
Łowczy (K. Laskownicki), 1900, U twórcy „Ojcze nasz”, „Kraj”, nr 11.
Łukaszewicz-Alcaraz A., 2013, Obraz – akt wizualny, w: Zwrot performatywny w estetyce, red. L. Bieszczad, Kraków.
Markiewicz B., 1994, Żywe obrazy. O kształtowaniu pojęć poprzez ich przedstawienie, Warszawa.
Markowski M. P., 2012, O reprezentacji, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, wyd. 2, Kraków.
McLuhan M., 2004, Zrozumieć media. Przedłużenia człowieka, przeł. N. Szczucka, Warszawa.
Merleau-Ponty M., 2001, Fenomenologia percepcji, tłum. M. Kowalska, J. Migasiński, posłowie J. Migasiński, Warszawa.
Merleau-Ponty M., 1996, Oko i umysł, tłum. S. Cichowicz, w: idem, Oko i umysł. Szkice o malarstwie, wybór i oprac., wstęp S. Cichowicz, Gdańsk.
Milewska W., Zientara M., 1999, Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914–1918, Kraków.
Mitchell W. J. T., 2015, Czego chcą obrazy? Pragnienia przedstawień, życie i miłość obrazów, przeł. Ł. Zaremba, Warszawa.
Myślińska A., 2014, Ku niepodległości – marsz z Oleandrów do Kielc (6–12 sierpnia 1914) w sztuce, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, t. 29.
Niekrasicki [D. Bączkowski], 1946, 1940–1944. Szkopskie lata. Bajki, satyry i utwory aktualne z okresu okupacji niemieckiej, Wrocław.
Nowak-Dłużewski J., 1967, Z historii polskiej literatury i kultury, Warszawa.
Nycz R., 2012, Od teorii nowoczesnej do poetyki doświadczenia, w: Kulturowa teoria literatury 2. Poetyki, problematyki, interpretacje, red. T. Walas, R. Nycz, Kraków.
Nycz R., 2012, Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy, w: Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. M. P. Markowski, R. Nycz, wyd. 2, Kraków.
O’Doherty B., 2005, Uwagi o przestrzeni galerii, tłum. A. Szyłak, w: Muzeum sztuki. Antologia, wstęp i red. M. Popczyk, Kraków.
Ohmann R., 2012, Mowa, działanie, styl, tłum. K. Rosner, w: Antropologia twórczości słownej. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. K. Hagmajer-Kwiatek, A. Karpowicz, J. Kowalska-Leder, wstęp i red. A. Karpowicz, Warszawa.
„Ojcze nasz”. 11 drzeworytów Krystyny Wróblewskiej, 1950, Warszawa.
„Ojcze nasz”. Cykl obrazów Józefa Męciny-Krzesza, 1902, Lwów.
Ojcze nasz – nasz. Przekłady, parafrazy i inne literackie opracowania Modlitwy Pańskiej, 2008, oprac. J. A. Choroszy, t. 1–2, Wrocław.
Olson D. R., 2010, Papierowy świat. Pojęciowe i poznawcze implikacje pisania i czytania, tłum. M. Rakoczy, wstęp i red. nauk. G. Godlewski, Warszawa.
Orwicz J., 1899, U A. Krywulta, „Bluszcz”, nr 45.
Pamuła J., 1971, Grafika Krystyny Wróblewskiej, „Sztuka”, nr 1.
Paprocki H., 1997, Świat jako ikona, w: P. Florenski, Ikonostas i inne szkice, tłum. Z. Podgórzec, wprowadzenie H. Paprocki, wyd. nowe przejrz. i uzup., Białystok.
Plan nauki języka polskiego w gimnazjach galicyjskich i Instrukcja dla nauczycieli tego przedmiotu, 1892, Lwów.
Plan nauki języka polskiego w gimnazjach galicyjskich i Instrukcja dla nauczycieli tego przedmiotu, zatwierdzona rozporządzeniem ministerialnym z dnia 25 lutego 1905, 1905, Lwów.
Poprawski M., 2004, Kontrafaktura. Między muzykologią a teorią literatury, w: Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), red. S. Balbus, A. Hejmej, J. Niedźwiedź, Kraków.
Porębski M., 1972, Ikonosfera, Warszawa.
Restelli G., Secol P., 2014, La Chiesa nel conflitto. Tra volontà di pace e nazionalismo, w: La prima guerra mondiale 1914–1918. La Grande Guerra. Tra fili spinati e trince „l’inutile strage” che contrassegnò il novecento, Ecoistituto della Valle del Ticino Onlus, Associazione Nazionale Partigiani d’Italia – Sezione di Legnano, Cuggiono–Legnano.
Rodak P., 2014, Rzeczy pisane, rzeczy napisane. O materialności praktyk piśmiennych, w: Literatura i „faktury” historii XX (i XXI) wieku, red. A. Molisak i in., Warszawa.
Rose G., 2010, Interpretacja materiałów wizualnych. Krytyczna metodologia badań nad wizualnością, Warszawa.
Rusinek M., 2012, Retoryka obrazu. Przyczynek do percepcyjnej teorii figur, Gdańsk.
Sarnecki Z., 1899, „Ojcze nasz” Krzesza, „Tygodnik Ilustrowany”, nr 44.
Sawicki S., 1983, Religijność liryki Norwida, w: Polska liryka religijna, red. S. Sawicki, P. Nowaczyński, Lublin.
Schiller G., 1976, Ikonographie der christlichen Kunst, Bd. 4.1, Gütersloh.
Searle R., 1987, Czynności mowy. Rozważania z filozofii języka, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa.
Skorupa E., 2015, Dziewiętnastowieczna ikonosfera a tożsamość narodowa, w: Ikoniczne i literackie teksty w przestrzeni nowoczesnej dydaktyki, red. A. Pilch, M. Rusek, Kraków.
Speidel K., 2017, Jak pojedyncze obrazy opowiadają historie? Krytyczne wprowadzenie do problematyki obrazów narracyjnych i narracji ikonicznej, w: Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, red. nauk. K. Kaczmarczyk, Kraków.
Štědroň B., 1955, Polské ohlasy v české hudbě, w: Česko-polský sborník vědeckých prací, uspořádal M. Kudělka, Praha.
Szczęsna E., 2017, O myśleniu narracyjnym i jego cyfrowej reprezentacji, w: Narratologia transmedialna. Teorie, praktyki, wyzwania, red. nauk. K. Kaczmarczyk, Kraków.
Szczęsna E., 2004, Wprowadzenie do poetyki intersemiotycznej, w: Intersemiotyczność, Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), red. S. Balbus, A. Hejmej, J. Niedźwiedź, Kraków.
Śpiewnik Kościoła Chrystusowego, 1947, Warszawa.
Turner V., 2008, Antropologia widowiska, tłum. M. i J. Dziekanowie, Warszawa.
Turner V., 2011, Dewey, Dilthey i gra społeczna: szkic z zakresu antropologii doświadczenia, w: Antropologia doświadczenia, z epilogiem C. Geertza, red. V. W. Turner, E. M. Bruner, przekład E. Klekot, A. Szczurek, Kraków.
Turner V., 2005, Gry społeczne, pola i metafory. Symboliczne działanie w społeczeństwie, tłum. W. Usakiewicz, Kraków.
Turner V., 2020, Proces rytualny, tłum. I. Kurz, w: Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. I. Chałupnik et al., wstęp i red. L. Kolankiewicz, wyd. 2, Warszawa.
Turner V., Turner E. L. B., 2009, Obraz i pielgrzymka w kulturze chrześcijańskiej, tłum. E. Klekot, Kraków.
Wachowski J., 2013, O performatywności sztuk performatywnych, w: Zwrot performatywny w estetyce, red. L. Bieszczad, Kraków.
Wagstaff J., 2010, Leoš Janáček: Otčenáš “Our Father”, Preface, , https://repertoire-explorer.musikmph.de/wp-content/uploads/vorworte_prefaces/998.html (dostęp: 29.02.2020).
Waksmund R., 2006, Literatura dla ludu, w: Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, wyd. 2, Wrocław.
Węgrzyn I., 2004, Czytanie obrazu. Lektura fresków Michała Anioła w „Juliuszu II” Juliana Klaczki, w: Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), red. S. Balbus, A. Hejmej, J. Niedźwiedź, Kraków.
Wilkoszewska K., 2003, Sztuka jako rytm życia. Rekonstrukcja filozofii sztuki Johna Deweya, wyd. 2, Kraków.
Wóycicki K., 1923, Obraz w nauczaniu języka ojczystego i literatury, Warszawa.
Wyborca. Przewodnik obywatelsko-społeczny Polaka, 1930, ułożyli D. B. [Bączkowski] i Z. P. [Próchnicki], Warszawa.
Wyganowska W., 1994, Pocztówka legionowa, w: Aksjosemiotyka karty pocztowej; eadem, Sztuka Legionów Polskich 1914–1918, Warszawa.
Wysłouch S., 2006, „Ut pictura poesis” – stara formuła i nowe problemy, w: w: Ut pictura poesis, red. M. Skwara, S. Wysłouch, Gdańsk.
Zieliński R., 1979, Prezentujemy laureatów Nagrody imienia Brata Alberta 1978. Prof. Krystyna Wróblewska, „Za i Przeciw”, nr 1.
Ziomek J., 1988, Kontrafaktura, w: J. Ziomek, Prace ostatnie. Literatura i nauka o literaturze, Warszawa.
Ziomek J., 1980, Parodia jako problem retoryki, w: Powinowactwa literatury. Studia i szkice, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 516
Liczba cytowań: 0
