„Przypisywanie” Dąbrowskiej. O różnicach w komentowaniu tekstów na przykładzie edycji krytycznej Nocy i dni oraz korespondencji osobistej pisarki

Abstrakt

W przypadku pisarza, którego utwory (jak Marii Dąbrowskiej) mają wyraźne podłoże biograficzne, pytanie o funkcje przypisów do poszczególnych dzieł komplikuje się przez ich powiązania z dokumentami życia osobistego, takimi jak dzienniki i korespondencja prywatna. Powieści Noce i dnie oraz Przygody człowieka myślącego są oparte na doświadczeniu osobistym pisarki, na co znajdujemy potwierdzenie w diariuszu i listach. Edytor natyka się na obustronne relacje między tymi tekstami (np. listy Mariana Dąbrowskiego wykorzystane w Nocach i dniach jako listy Marcina Śniadowskiego, w korespondencji ze Stanisławem Stempowskim oboje odwołują się do fabuły i języka powieści). W przypadku korespondencji pisarki z mężem, działaczem politycznym i oficerem, mamy natomiast do czynienia z koniecznością komentarza o charakterze głównie historycznym; przypisy dotyczą faktów politycznych w makro- lub mikroskali, przy czym ów drugi poziom wydaje się ważniejszy. Zestawienie listów Dąbrowskiej do Stempowskiego (z lat 1924–1951) i Anny Kowalskiej (z lat 1940–1964) z dziennikami obu pisarek daje możliwość szukania odpowiedzi na pytanie, w jakim wymiarze listy i zapisy dziennika można traktować jako pewne świadectwo życia osobistego, a w jakim stopniu mamy do czynienia ze strategią autokreacji, adresowaną także do przyszłych czytelników. Na taką intencję Dąbrowskiej wskazuje dokonanie przez nią maszyn opisowych odpisów jej listów do Stempowskiego – istotnie przeredagowanych, poddanych autocenzurze. Pytanie o funkcję przypisu zamienia się tym samym w problem tekstologiczny, zaś przypisy stają się narzędziem krytyki tekstu. Natomiast korespondencja z Anną Kowalską, poza panoramą życia polskiego, rysuje obraz skomplikowanych i trudnych relacji osobistych między pisarkami, Stempowskim i Jerzym Kowalskim, a na poziomie tekstów – z dodatkowymi, równoległymi wyznaniami w diariuszach pisarek, w wielu przypadkach przeczącymi treści listów. Funkcją przypisów będzie tu wskazanie owych różnic i zasadniczych odmienności relacji. Ze względu na wielkość zbioru (wymuszającą edycję w wyborze), korespondencja ta stanowi szczególne wyzwanie edytorskie, ponieważ przypisy muszą wypełnić luki, powstałe na skutek decyzji edytora. Te różnorodne uwikłania tekstów Dąbrowskiej z biografią w tle pokazują dowodnie, że funkcje przypisów w opracowaniu poszczególnych jej tekstów (w tym listów) zależne są od stopnia ich biograficznych powiązań i stawiają edytora wobec konieczności ich konfrontacji.