Jak polska Pyza ujawniała tajemnicę państwową. Baśń Hanny Januszewskiej w dokumentacji GUKPPiW

Abstrakt

Wśród materiałów archiwalnych GUKPPiW (zgromadzonych w warszawskim Archiwum Akt Nowych, sygn. 197, teczka 33/32, s. 255) zachowała się cenzorska recenzja wydanego w 1951 roku tomiku Hanny Januszewskiej pt. Jak polska Pyza wędrowała. Zgodę na druk powiązano tutaj z nakazem „przeredagowania” fragmentu, w którym pojawiła się niewielka wzmianka o zaporze na rzece Bóbr. W lapidarnym uzasadnieniu przywołano „instrukcję o zachowaniu tajemnicy wojskowo-komunikacyjnej”, a więc jeden z zasadniczych obowiązków (pod ogólniejszą nazwą ochrony tajemnicy państwowej)  nałożonych na GUKPPiW dekretem z lipca 1946 roku i aktualnych aż do rozwiązania urzędu w kwietniu 1990 roku.

Ta decyzja ignoruje nie tylko baśniową konwencję wiersza adresowanego do dzieci. Nawet jeśli z fikcyjnych przygód głównej bohaterki wyizolować elementy polskiej rzeczywistości z początku lat pięćdziesiątych, to zastrzeżenie informacji o lokalizacji obiektu, oddanego do użytku w listopadzie 1912 roku przez cesarza Wilhelma II Hohenzollerna, zakrawa na nieporozumienie lub żart. Analiza kwestionowanych strofek nie pozwala jednak wykluczyć, że takie właśnie absurdalne zalecenie zaważyło na ostatecznym kształcie tomiku. Co więcej, kontekst innych cenzorskich archiwaliów podaje w wątpliwość narzucającą się w tej sytuacji hipotezę o niekompetencji podpisanej pod recenzją urzędniczki.

Przybliżenie okoliczności i trybu opiniowania w GUKPPiW książeczki Januszewskiej daje asumpt do przypomnienia skali ograniczeń wolności słowa w PRL-u. Jest to zarazem ilustracja wewnętrznych sprzeczności i rozlicznych niekonsekwencji w funkcjonowaniu państwowej cenzury. Na osobne omówienie zasługuje – zaledwie tu wspomniana – strategia autorsko-wydawnicza, zgodnie z którą w urzędowym formularzu tomik określono jako „wznowienie”. W istocie była to tylko kontynuacja cyklu zainicjowanego w latach międzywojennych. Przy powtórzeniu tytułu użytego w 1938 roku, zachowaniu wypróbowanej formy i głównej postaci utworu, Januszewska dostarczała odbiorcom nowych treści. Zamiast – jak wcześniej – odwoływać się do przedwrześniowej mapy kraju, pokazywała dzieciom Polskę pojałtańską.