Prus, "Dzieci" i cenzura

Abstrakt

W latach 1905–1909 Bolesław Prus pracował nad powieścią o pierwotnym tytule Świt i jej znacznie powiększoną wersją, która ukazała się pod nazwą Dzieci. Została ona poświęcona głównie sprawom młodych, szesnasto-, osiemnastoletnich ludzi, dopiero co wkraczających w życie z ich „dorosłymi” problemami (np. różnic pokoleniowych, odpowiedzialności i dojrzałości psychicznej poddanej próbie wytrzymałości w dość trudnych warunkach społecznych), które dodatkowo skomplikowała sytuacja polityczna 1905 roku.

W zbiorach Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy zachował się obszerny, siedemdziesięcioczterokartkowy maszynopis końcowych partii powieści (k. 111–185), jakie zostały dopisane przez Prusa już po zakończeniu jego publikacji na terenie Królestwa Polskiego w „Epoce” (druk trwał od 3 czerwca do 17 października 1907 roku i nie został ukończony – nie ukazał się ostatni fragment utworu) oraz zakordonowo w „Kurierze Lwowskim”, gdzie podzielony na pięćdziesiąt dwa odcinki pełny tekst drukowano od 30 września do 28 grudnia 1907 roku.

Od 4 stycznia do 26 grudnia 1908 roku publikowano powieść w „Tygodniku Ilustrowanym” pod zmienionym tytułem Dzieci i z nowym, dopisanym zakończeniem (projekt ten zamknął pisarz „16/ XII 1908 god. 3 ¼ popoł.”, o czym informuje atramentowa notatka odautorska zamieszczona pod tekstem maszynopisu z odręcznymi poprawkami Prusa). Dopiero w 1909 roku nakładem wydawnictwa Gebethnera i Wolffa ujrzało światło dzienne wydanie książkowe powieści w wersji zbliżonej do tej, która ukazywała się na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”, tyle że zachowały się dość wyraźne ślady swobodnego gospodarowania redakcji w tekście (czasem zmieniające wymowę fragmentów powieści, a tym samym intencję autora), a także poważne ingerencje w treść powieści poczynione przez wzgląd na cenzurę (po 1905 roku – represyjną). Niezastosowanie w tekście koniecznych skreśleń/skrótów mogło grozić poważnymi restrykcjami: nałożeniem kary pieniężnej i/lub wycofaniem nakładu w najlepszym wypadku albo zamknięciem wydawnictwa i aresztowaniem jego kierownictwa w najgorszym wypadku.

Wydawnictwo Gebethnera i Wolffa zdecydowało się wydrukować pełny tekst książki, publikując ją w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” w 1908 roku, ale już w roku następnym, w którym miała ukazać się jej wersja książkowa – nie zdecydowało się na podobny krok. Najprawdopodobniej zmian dokonał autor pod naciskami wydawcy, obawiającego się restrykcji ze strony cenzury.

Zestawienie tabelaryczne prezentuje wybrane fragmenty, które wycofano z powieści w wydaniu książkowym (1909) lub zmodyfikowano w trakcie kolejnych etapów publikowania odcinków w prasie codziennej („Epoka”, „Kurier Lwowski”) i cotygodniowej („Tygodnik Ilustrowany”). Ponad dwadzieścia wyciętych w powieści fragmentów różnej długości (od kilku wyrazowych do kilku zdaniowych) stanowi znaczącą partię tekstu i świadczy o obecności wielu niecenzuralnych politycznie aluzji oraz o niepokojach autora, kiedy budziły się w nim lęki i wspomnienia sprzed lat (Prus w wieku szesnastu lat brał udział w powstaniu styczniowym 1863 roku), a rzeczywistość nie dostarczała pozytywnych przykładów przemian.

Po latach wytrawni czytelnicy, wyrażając swoją opinię na temat ostatnich autorskich poczynań Prusa, nie wzięli pod uwagę wszystkich aspektów zmian w kształcie powieści, a wynikały one przecież z konieczności dostosowania się do wymagań wydawcy, podlegającego presji cenzury i obawiającego się konfiskaty nakładu.

Gdyby jednak pisarze współcześni, tacy jak np. Stanisław Lem, oceniający powieść, znali wersję ostatniej ukończonej powieści Prusa przed modyfikacjami, zwłaszcza tymi, które poczyniono z pobudek cenzuralnych, może wówczas ich ocena pisarstwa Prusa w schyłkowym okresie nie byłaby tak surowa.