„Trzy puzdra z kaftiorami…”, czyli o fajansie i porcelanie na tykocińskim zamku

Abstrakt

Dotychczasowe prace archeologiczne prowadzone na zamku w Tykocinie na Podlasiu dostarczyły nie tylko licznego, ale i zróżnicowanego zbioru znalezisk ruchomych. Oprócz dominujących w tym zestawie przedmiotów lokalnej proweniencji występują także wyroby z odległych ośrodków produkcyjnych; są to między innymi fragmenty naczyń szklanych, fajek glinianych, elementy uzbrojenia i monety z okresu od XVI po XIX wiek. Artykuł koncentruje się na dwóch wybranych kategoriach nowożytnych importów oraz na ich krajowych naśladownictwach, tzn. na porcelanie i fajansie.

Na około 91 tysięcy różnych kategorii źródeł pozyskanych z omawianego stanowiska, ułamki fajansu i porcelany stanowią nieliczny zbiór 614 fragmentów, w tym 540 fajansu oraz 74 porcelany. Minimalną liczbę tych naczyń określono na 304, odpowiednio: 251 i 53 sztuki. Niemal połowę wszystkich fragmentów pozyskano z warstw przemieszanych, powstałych głównie wskutek prac architektonicznych prowadzonych na terenie założenia w latach 60. ubiegłego wieku.

Większość wyrobów jest niesygnowanych, tym samym niełatwe było ustalenie ich pochodzenia oraz sprecyzowanie datowania. Sygnatury widnieją jedynie na 10 naczyniach (pięciu porcelanowych i pięciu fajansowych), z czego siedem w przybliżeniu można było zidentyfikować. Miejsce produkcji pozostałych w większości przypadków określono na podstawie techniki wykonania oraz analizy porównawczej. Było to możliwe przede wszystkim dla egzemplarzy ornamentowanych o elementach zdobniczych charakterystycznych dla określonych warsztatów, ośrodków produkcyjnych lub typów naczyń. W skład tego zestawu wchodzą między innymi najkosztowniejsze i najbardziej pożądane ówczesne wyroby – oryginalna porcelana chińska, holenderskie fajanse z Delft, angielskie naczynia z manufaktury J. Wedgwooda(?) oraz porcelana z położonej w Saksonii Miśni i z królewskiej manufaktury wiedeńskiej, a ponadto wyroby prawdopodobnie z wytwórni włoskich, brytyjskich (Bristol), francuskich (Nevers, Rouen, Sèvres), innych niemieckich (Volkstedt), śląskich (Prószków Śląski), wołyńskich (Korzec, Baranówka, Horodnica), pomorskich (z Gdańska, z okolic Szczecina) i małopolskich (Ćmielów, Iłża). Wymienione znaleziska to głównie elementy serwisów stołowych – talerze, talerzyki, misy i miseczki, filiżanki, wazy, jak również wazony i dzbany. Zestaw ten uzupełniają imbryk i pokrywki (zapewne od dzbanów). Ponadto w tykocińskim zbiorze znalazło się jedno naczynie sanitarne (nocnik). Asortyment wyrobów fajansowych jest bogatszy w porównaniu do mniej zróżnicowanego zestawu porcelany. W obu grupach ceramiki wyraźnie dominują talerze.

Opisywane wyroby to interesujące, materialne świadectwa potrzeb i upodobań estetycznych nabywców, nowych trendów w ówczesnej produkcji ceramicznej oraz w zakresie konsumpcji, dowód realizacji zamówień zleceniodawców oraz czynnej wymiany towarowej między podlaskim Tykocinem a miastami nadbałtyckimi i stolicą w okresie nowożytnym. Zarówno pod względem rodzajów, jak i ornamentyki wyroby te odpowiadają powszechnym trendom w zachodnioeuropejskiej i krajowej wytwórczości ceramicznej od schyłku XVII po XIX wiek.

Większość opisanych wyrobów fajansowych i porcelanowych używano, gdy zamek był w posiadaniu dwóch ostatnich przedstawicieli rodu Branickich – Stefana Mikołaja (około 1640–1709) i Jana Klemensa III (1689–1771). Nie można wykluczyć, że niektóre z nich dotarły tu na początku XVIII wieku wraz z dworami polskich bądź zagranicznych monarchów. Na podstawie istniejących opracowań historycznych dysponujemy jedynie informacjami na temat ruchomości należących do Jana Klemensa III, nie mamy zaś danych odnośnie przedmiotów należących do jego ojca. Brak bezpośrednich wzmianek o przedmiotach sprowadzanych lub znajdujących się na tykocińskim zamku; są jedynie przekazy mówiące o naczyniach zamawianych przez hetmana bądź stanowiących wyposażenie innych jego siedzib, przede wszystkim pałaców w Białymstoku, Warszawie i Choroszczy. Dokumenty te dostarczają jednak cennych informacji o asortymencie należących do Jana Klemensa III fajansów i porcelany, ich liczebności, przeznaczeniu i proweniencji, o preferencjach właściciela odnośnie rodzajów, ornamentyki i kolorystki naczyń. Można sądzić, że niektóre z tych przedmiotów dotarły do Tykocina i były tu używane przy bardziej uroczystych okazjach.