„Trzy puzdra z kaftiorami…”, czyli o fajansie i porcelanie na tykocińskim zamku
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2013.012Abstrakt
Dotychczasowe prace archeologiczne prowadzone na zamku w Tykocinie na Podlasiu dostarczyły nie tylko licznego, ale i zróżnicowanego zbioru znalezisk ruchomych. Oprócz dominujących w tym zestawie przedmiotów lokalnej proweniencji występują także wyroby z odległych ośrodków produkcyjnych; są to między innymi fragmenty naczyń szklanych, fajek glinianych, elementy uzbrojenia i monety z okresu od XVI po XIX wiek. Artykuł koncentruje się na dwóch wybranych kategoriach nowożytnych importów oraz na ich krajowych naśladownictwach, tzn. na porcelanie i fajansie.
Na około 91 tysięcy różnych kategorii źródeł pozyskanych z omawianego stanowiska, ułamki fajansu i porcelany stanowią nieliczny zbiór 614 fragmentów, w tym 540 fajansu oraz 74 porcelany. Minimalną liczbę tych naczyń określono na 304, odpowiednio: 251 i 53 sztuki. Niemal połowę wszystkich fragmentów pozyskano z warstw przemieszanych, powstałych głównie wskutek prac architektonicznych prowadzonych na terenie założenia w latach 60. ubiegłego wieku.
Większość wyrobów jest niesygnowanych, tym samym niełatwe było ustalenie ich pochodzenia oraz sprecyzowanie datowania. Sygnatury widnieją jedynie na 10 naczyniach (pięciu porcelanowych i pięciu fajansowych), z czego siedem w przybliżeniu można było zidentyfikować. Miejsce produkcji pozostałych w większości przypadków określono na podstawie techniki wykonania oraz analizy porównawczej. Było to możliwe przede wszystkim dla egzemplarzy ornamentowanych o elementach zdobniczych charakterystycznych dla określonych warsztatów, ośrodków produkcyjnych lub typów naczyń. W skład tego zestawu wchodzą między innymi najkosztowniejsze i najbardziej pożądane ówczesne wyroby – oryginalna porcelana chińska, holenderskie fajanse z Delft, angielskie naczynia z manufaktury J. Wedgwooda(?) oraz porcelana z położonej w Saksonii Miśni i z królewskiej manufaktury wiedeńskiej, a ponadto wyroby prawdopodobnie z wytwórni włoskich, brytyjskich (Bristol), francuskich (Nevers, Rouen, Sèvres), innych niemieckich (Volkstedt), śląskich (Prószków Śląski), wołyńskich (Korzec, Baranówka, Horodnica), pomorskich (z Gdańska, z okolic Szczecina) i małopolskich (Ćmielów, Iłża). Wymienione znaleziska to głównie elementy serwisów stołowych – talerze, talerzyki, misy i miseczki, filiżanki, wazy, jak również wazony i dzbany. Zestaw ten uzupełniają imbryk i pokrywki (zapewne od dzbanów). Ponadto w tykocińskim zbiorze znalazło się jedno naczynie sanitarne (nocnik). Asortyment wyrobów fajansowych jest bogatszy w porównaniu do mniej zróżnicowanego zestawu porcelany. W obu grupach ceramiki wyraźnie dominują talerze.
Opisywane wyroby to interesujące, materialne świadectwa potrzeb i upodobań estetycznych nabywców, nowych trendów w ówczesnej produkcji ceramicznej oraz w zakresie konsumpcji, dowód realizacji zamówień zleceniodawców oraz czynnej wymiany towarowej między podlaskim Tykocinem a miastami nadbałtyckimi i stolicą w okresie nowożytnym. Zarówno pod względem rodzajów, jak i ornamentyki wyroby te odpowiadają powszechnym trendom w zachodnioeuropejskiej i krajowej wytwórczości ceramicznej od schyłku XVII po XIX wiek.
Większość opisanych wyrobów fajansowych i porcelanowych używano, gdy zamek był w posiadaniu dwóch ostatnich przedstawicieli rodu Branickich – Stefana Mikołaja (około 1640–1709) i Jana Klemensa III (1689–1771). Nie można wykluczyć, że niektóre z nich dotarły tu na początku XVIII wieku wraz z dworami polskich bądź zagranicznych monarchów. Na podstawie istniejących opracowań historycznych dysponujemy jedynie informacjami na temat ruchomości należących do Jana Klemensa III, nie mamy zaś danych odnośnie przedmiotów należących do jego ojca. Brak bezpośrednich wzmianek o przedmiotach sprowadzanych lub znajdujących się na tykocińskim zamku; są jedynie przekazy mówiące o naczyniach zamawianych przez hetmana bądź stanowiących wyposażenie innych jego siedzib, przede wszystkim pałaców w Białymstoku, Warszawie i Choroszczy. Dokumenty te dostarczają jednak cennych informacji o asortymencie należących do Jana Klemensa III fajansów i porcelany, ich liczebności, przeznaczeniu i proweniencji, o preferencjach właściciela odnośnie rodzajów, ornamentyki i kolorystki naczyń. Można sądzić, że niektóre z tych przedmiotów dotarły do Tykocina i były tu używane przy bardziej uroczystych okazjach.Bibliografia
Regestr Szkod Uczynionych Regestr Szkod Uczynionych tak w Mieście Tykocinie […] przez kupy Swawolne Ludzi Mazowieckich […] Ao 1734 Spisany […], Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Roskie.
Balicka-Knotz R. 2000 Fajans w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, Rzeszów.
Baranowski J. 1991 Walory historyczne i ekspozycyjne zabytków Tykocina, Rocznik Białostocki, t. 16, s. 59–75.
Benini M., Cerutti C., d’Agliano A., Vianello G. 1998 Ceramika XV–XX wieku, Warszawa.
Birkenmajer E. 1979 Fajanse z Nevers w zbiorach wilanowskich, Studia Wilanowskie, nr 5, s. 59–67.
Birkenmajer E. 1992 Fajans europejski XVI–XX w., Gdańsk.
Bis M., Bis W. 2006 Archeologia na zamku w Tykocinie – problemy i postulaty badawcze, [w:] Stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, red. H. Karwowska, A. Andrzejewski, Białystok, s. 221–230.
Choińska M. 2009/2010 Powinności mieszczan w mieście królewskim a w mieście prywatnym: przykład Tykocina w XVI–XVIII wieku, Studia Podlaskie, t. 18, s. 7–110.
Chojnacka H. 1981a Fajanse polskie XVIII–XIX wieku, Warszawa.
Chojnacka H. 1981b Polska porcelana 1790–1830, Warszawa.
Chrościcki L. 1974 Porcelana – znaki wytwórni europejskich, Warszawa.
Chrościcki L. 1989 Fajans. Znaki wytwórni europejskich, Warszawa.
Diviš J. 1984 Europäisches Porzellan, Praha.
Encyklopedyja 1867 Encyklopedyja Powszechna Orgelbranda, t. 25, Warszawa.
Först E. 2006 Zerbrochen und weggeworfen, [w:] Der Hamburger Hafen – das Tor zur Welt im Spiegel archäologischer Funde, red. R.-A. Weiss, Hamburg, s. 39–73.
Holl I. 2005 Fundkomplexe des 15.–17. Jahrhunderts aus dem Burgpalast von Buda, Budapest.
Karwowska I. 2010 Uwagi na temat białej ceramiki (Stettiner Ware) jako charakterystycznego wyrobu garncarzy pomorskich w XVIII i XIX wieku, [w:] I. Karwowska, Biała ceramika szczecińska ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, Szczecin, s. 17–20.
Kilarska E. 1981 Dalekowschodnie motywy figuralne na ceramice pomorskiej w drugiej ćwierci XVIII wieku, Gdańskie Studia Muzealne, t. 3, s. 83–105, s. 343–354.
Kilarska E. 2003 Fajanse z Delft w dawnym Gdańsku, Gdańsk.
Kowecka E. 1991 Dwór „najrządniejszego w Polszcze magnata”, Warszawa.
Kowecka E., Łosiowie M. i J., Winogradow L. 1983 Polska porcelana, Wrocław.
Klarecki M. 2012 Porcelanowe i fajansowe zabytki z XVIII wieku odnalezione podczas wykopalisk archeologicznych w ruinach dawnego Banku Polskiego, Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. 10, s. 110–119.
Kluczwajd K. 2003 Kruche piękno. Ceramika europejska ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu, Toruń.
Kwiatkowski K. 2011 Niderlandzkie talerze fajansowe z motywami biblijnymi z badań archeologicznych kwartału IX w Stargardzie, Stargardia, t. 6, s. 223–250.
Kwiatkowski K. 2012 Manufaktura stylów – wyroby fajansowe z badań w Stargardzie, Stargard.
Łopatecki K. 2009 Plan przebudowy twierdzy w Tykocinie z 1708 roku, Zapiski Historyczne, t. 74, z. 2, s. 63–76.
Marcinkowski M. 2011 Fajans pomorski ze Starego Miasta w Elblągu, Elbląg.
Maroszek J. 2000 Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta. Z historii dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok.
Melegati L. 1997 Ceramika. Dzieje terakoty, majoliki, kamionki, porcelany, fajansu, od starożytności po czasy współczesne, Warszawa.
Oniszczuk-Rakowska A. 2002 Ceramika nowożytna z latryn posesji przy ulicy Szklary 2–5 w Gdańsku, [w:] Dominikańskie Centrum Św. Jacka w Gdańsku. Badania archeologiczne, t. 2, red. A. Gołembnik, Warszawa, s. 207–272.
Oniszczuk-Rakowska A. 2005 Uwagi o stanie badań nad nowożytną ceramiką szlachetną w Polsce, wraz z katalogiem naczyń pewnie datowanych, pochodzących z badań prowadzonych na terenie przyszłego Centrum Dominikańskiego w Gdańsku, Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, nr 2, s. 525–540.
Piątkiewicz-Dereniowa M. 1991 Artystyczna ceramika europejska w zbiorach polskich, Warszawa.
Piątkiewicz-Dereniowa M. 1996 Fajanse z Delft w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, Kraków.
Polski fajans 2004 Polski fajans w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku. Katalog, oprac. U. Jastrzembska, Malbork.
Rada P. 1993 Techniki ceramiki artystycznej, Warszawa.
Rudzki E. 1981 Europejska porcelana osiemnastowieczna, Warszawa.
Sieńkowska U. 2009 Naczynia fajansowe z Delft z badań archeologiczno-architektonicznych Starego Miasta Elbląga, Elbląskie Studia Muzealne, t. 1, s. 159–168.
Słownik 1892 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, t. 12, Warszawa, s. 695–698 (hasło – Tykocin).
Słownik Staropolski 1976 Słownik Staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 7, z. 6(46), Warszawa.
Starzewska M., Jeżewska M. 1978 Polski fajans, Wrocław.
Szarek I. 2003 W świecie porcelany… Stara ceramika europejska i orientalna w kolekcji Ireneusza Szarka. Katalog wystawy 18 listopada 2003–18 stycznia 2004, Warszawa.
Szelegejd B. 2007 Ceramika europejska. Galeria rzemiosła artystycznego, Warszawa.
Szkurłat A. 2011 Manufaktura porcelany i fajansu w Korcu, Warszawa.
Sztachelska-Kokoczka A. 1991 Organizacja i struktura spławu produktów z dóbr Jana Klemensa Branickiego do Gdańska w XVIII wieku, Rocznik Białostocki, t. 17, s. 213–237.
Sztachelska-Kokoczka A. 1997 Spław produktów z dóbr Jana Klemensa Branickiego, Białostocczyzna, nr 4(48), s. 15–20.
Trzebiński W. 1955 Ze studiów nad historią budowy miast prywatnych w Polsce wieku Oświecenia, Studia z historii budowy miast, Prace IUA, R. 5, z. 1/14, s. 92–100 (Tykocin).
Wedgwood 2002 Wedgwood. Ceramika XVIII–XX wieku z kolekcji Wedgwood Museum Trust w Barlaston, Potteries Museum & Art Gallery w Stoke-on-Trent, Nottingham Castle Museum & City Gallery oraz ze zbiorów polskich, red. W. Załęska, Warszawa.
Wendland E. 2008 Kawa, herbata i czekolada. Nowe napoje XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej – ich wpływ na życie codzienne, Toruń.
Więcek E. 2012 Kuchnia i jadalnia zamożnych mieszkańców XVIII-wiecznej Warszawy, Warszawskie Materiały Archeologiczne, t. 10, s. 88–109.
Zielińska T. 1997 Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa.
Zielińska T. 2006 Klientela w otoczeniu Jana Klemensa Branickiego kasztelana krakowskiego i wielkiego hetmana koronnego około połowy XVIII wieku, [w:] Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa, s. 209–223.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 1105
Liczba cytowań: 0