Johann Aken – zapomniany malarz obszaru bałtyckiego i jego dzieła

Abstrakt

Tekst poświęcony jest siedemnastowiecznemu malarzowi działającemu w regionie bałtyckim, który do chwili obecnej był praktycznie nieznany poza Estonią. W ratuszu w Tallinie zachował się cykl malowideł, cieszący się na lokalnym gruncie pewnym rozgłosem, wykonany przez Johanna Akena z pomocnikiem i podpisany przezeń w roku 1667. Składające się na ten zespół sceny biblijne, będące też ilustracjami cnót mieszczańskich i chrześcijańskich, oraz wysławiające dobre rządy, powtarzają w dużej mierze – co godne uwagi – kompozycje graficzne autorstwa dwóch wielkich Niderlandczyków, Rembrandta i Rubensa; w pozostałych obrazach użyto jako wzorów popularnych rycin Matthäusa Meriana. Owo sięganie do dorobku Rembrandta na obszarze położonym daleko poza centrami artystycznymi zostało zauważone już w roku 1906 przez Cornelisa Hofstede de Groot, który odnotował podobny fenomen w odniesieniu do dużego malowidła Ecce Homo, datowanego 1647, przechowywanego wtedy w starym kościele w Helu, a obecnie znajdującego się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku; to ostatnie dzieło powtarza schemat akwaforty Rembrandta Chrystus przed Piłatem. Ani ten badacz, ani kolejni autorzy zajmujący się tematem nie połączyli jednak ze sobą obrazów w Tallinie i Gdańsku.

Estońskim historykom sztuki udało się z czasem odnaleźć obszerny dokument sądowy z roku 1663, dotyczący zarzutów bigamii stawianych Akenowi, które w końcu okazały się nieprawdziwe. Poboczne informacje zawarte w tym źródle ujawniają, iż malarz pracował w ówczesnym Rewalu (Tallinie) od początków roku 1662, ale pochodził z Gdańska. Okoliczność ta skłoniła autora artykułu do porównania prac w ratuszu tallińskim z obrazem gdańskim: wydaje się, iż abstrahując od niewielkich różnic formalnych, być może po części spowodowanych późniejszymi przemalowaniami, wszystkie te prace wykonane zostały przez tę samą rękę. Identyczny, przeciętnej klasy sposób budowania formy malarskiej, nieco kukiełkowate figury ludzkie i widoczne zainteresowanie dla teł architektonicznych – oba elementy przedstawiane odpowiednio z pewnymi błędami anatomii i perspektywy – dostrzec ponadto można w kilku dalszych obrazach istniejących w Gdańsku i okolicy. Składają się na nie: Powrót Syna Marnotrawnego w kaplicy św. Anny (ok. 1650), dziewięć malowideł na stropie pochodzącym z kamienicy mieszczańskiej, obecnie pokoju burmistrza w Ratuszu Staromiejskim (1642?) i Nawiedzenie Najświętszej Marii Panny, obraz retabulowy w ołtarzu pod tym samym wezwaniem w katedrze oliwskiej (1645). Zwłaszcza malowidła stropowe i Nawiedzenie wykazują w szczegółach znaczne podobieństwo do cyklu z Tallinna, a większość z tych dzieł ponownie oparta jest na rycinach niderlandzkich, w tym szeregu autorstwa Rembrandta i Rubensa.

W Gdańsku nie zidentyfikowano do tej pory dokumentacji źródłowej dotyczącej Akena; świadczy to, iż nie był on członkiem cechu. Ujawniono natomiast wpisy archiwalne dotyczące jego pojawienia się w Lubece w roku 1656 (chrzest syna) oraz pochówku w kościele św. Piotra w Rydze w roku 1689. Decyzję o wyjeździe do pierwszego z wymienionych ośrodków wymusiła prawdopodobnie druga wojna polsko-szwedzka. Ani jednak w Lubece, ani na terenie dzisiejszej Łotwy nie odnaleziono dalszych śladów działalności artysty.

Zaprezentowana tu pierwsza próba naszkicowania całościowej biografii malarza, urodzonego przypuszczalnie około 1610 roku, nie przyniosła też niestety odpowiedzi na dwa ważne pytania: po pierwsze, czy był on pochodzenia niderlandzkiego (jego Ecce Homo w gdańskim muzeum przypisywane było niegdyś Holendrowi, Helmichowi van Tweenhuysen); po drugie zaś – zagadnienie powiązane z poprzednim – dlaczego używał on tak wielu nowatorskich wtedy rycin Rembrandta jako wzorów dla swej tematycznie typowej i artystycznie przeciętnej sztuki, w rodzaju obiegowym w regionie Europy, gdzie Aken prowadził swą działalność.