Strach z bliska i lęk z daleka
Ludzkie emocje wobec bezpośrednich i dalekosiężnych skutków erupcji Tambory (1815–1818)
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2025.33.01.09Słowa kluczowe
rok bez lata, historia środowiskowa, historia emocji, Tambora, prasa XIX wiekuAbstrakt
W artykule przyglądam się społecznym konsekwencjom erupcji wulkanu Tambora w 1815 roku. Główne pytanie badawcze dotyczy oddziaływania katastrofy w wymiarze lokalnym (Archipelag Malajski) i globalnym (społeczeństwo zachodnie). Podstawę analizy stanowią narracyjne źródła historyczne, w tym raporty Thomasa Stamforda Rafflesa, prasa europejska i amerykańska. Tekst próbuje wyjaśnić, jak kryzys klimatyczny wpłynął na ludzkie emocje, wyobrażenia i kulturę, prowadząc m.in. do nastrojów apokaliptycznych. Wnioski podkreślają znaczenie katastrof naturalnych jako katalizatorów zmian społecznych i kulturowych.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne i materiały niepublikowane
Baranowski I., Dzienniki Ignacego Baranowskiego na rok 1816, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, (sygn. BJ Rkp. 9751 II).
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
Wydawnictwa źródłowe
Byron G.G. (2019), The Works of Lord Byron, t. 5, London.
John Quincy Adams do Abigail Adams, 30 sierpnia 1816, za: M.S. Munger (2012), 1816: The Mighty Operations of Nature: An Environmental History of The Year Without Summer, Eugene.
Pliniusz Młodszy, List do Korneliusza Tacyta (1837), Księga VI, 20, w: K. Pliniusza Cecyliusza Sekunda (Młodszego) Listy, t. 2, tłum. R. Ziołecki, U Zygmunta Schlettera, Wrocław.
Robbins T. (1886–1887), Diary of Thomas Robbins, D. D., 1796–1854, (red.) Increase N. Tarbox, t. 1, Boston.
Prasa
„Columbian Register”, 1816.
„Dodatek do Gazety Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”, 1816.
„Dodatek do Gazety Krakowskiej”, 1816.
„Dodatek do Gazety Warszawskiej”, 1816.
„Gazeta Krakowska”, 1816.
„Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego”, 1816.
„Kuryer Litewski”, 1816.
„The Times”, 1816.
Opracowania
Abrams L.J., Sigurdsson H., Sutawidjaja I.S. (2006), Characterization of volcanic deposits and geoarchaeological studies from the 1815 eruption of Tambora volcano, „Jurnal Geologi Indonesia” 1, 1, s. 49-57.
Bard E., Raisbeck G., Yiou F., Cerege J.J. (2000), Solar irradiance during the last 1200 years based on cosmogenic nuclides, „Tellus” 52B, s. 985–992.
Baron W.R. (1992), 1816 in Perspective: the Viev from the Northeastern United States, w: The Year Without Summer. World Climate in 1816, (red.) C.R. Harington, Ottawa, s. 124–144.
Belousov A., Belousova M., Voight B. (2007), Directed blasts and blast‑generated pyroclastic density currents: a comparison of the Bezymianny 1956, Mount St Helens 1980, and Soufrière Hills, Montserrat 1997 eruptions and deposits, „Bulletin of Vulcanology” 69, s. 701–740.
Blacha M. (2025), Frankensteina nie stworzył człowiek. Kulturowy wydźwięk roku bez latam, „Studenckie Zeszyty Historyczne”, 24, s. 127–150.
Blacha M. (2024a), Nie bójmy się niekompetencji, czyli o kilku perspektywach badawczych dla historyka klimatu w kontekście interdyscyplinarnych studiów nad skutkami erupcji wulkanu Tambora, w: Nauki humanistyczne i społeczne w perspektywie interdyscyplinarnej, t. XIV, red. D. Kobylański, Łódź, s. 37–52.
Blacha M. (2024b), 1816. Katastrofa, której nie było(?). Rok bez lata na ziemiach polskich, mszp.
Brönnimann S., Krämer D. (2016), Tambora and the “Year Without a Summer” of 1816. A Perspective on Earth and Human Systems Science, „Geographica Bernensia”.
Carey S., Sigurdsson H. (1992), The Eruption of Tambora in 1815: Environmental Effects and Eruption Dynamics, w: The Year Without Summer. World Climate in 1816, (red.) C.R. Harington, Ottawa.
Dixon T. (2003), From Passions to Emotions: The Creation of a Secular Psychological Category, New York.
Doescher R.L., Olson D.W., Olson M.S. (2007), On the blood‑red sky of Munch’s The Scream, „Environmental History” 12, 1, s. 131–135.
Gertisser R., Self S., Thomas L.E., Handley H.K., Van Calsteren P., Wolff J.A. (2012), Processes and Timescales of Magma Genesis and Differentiation Leading to the Great Tambora Eruption in 1815, „Journal of Petrology” 53, 2, s. 271–297.
Górna W. (2020), Wpływ pogody na życie codzienne człowieka, „Badania Fizjograficzne Seria A – Geografia Fizyczna” XI, nr A71, s. 25–38.
Guo L., Sang B., Li S. i in. (2024), From starvation to depression: unveiling the link between the great famine and late‑life depression, „BMC Public Health” 3096, 24, https://doi.org/10.1186/s12889-024-20604-8 (dostęp: 10.01.2025).
Klingaman N.P., Klingaman W.K., (2013), The Year Without Summer. 1816 and the Volcano that Darkened the World and Changed History, New York.
Leung C.W. i in. (2020), Understanding the Psychological Distress of Food Insecurity: A Qualitative Study of Children’s Experiences and Related Coping Strategies, „J Acad Nutr Diet” 120, 3, s. 395–403.
Mauch C., Pfister C. (2009), Natural Disasters, Cultural Responses: Case Studies Toward a Global Environmental History, Playmouth.
Maślankiewicz K. (1961), Wulkany, Warszawa.
Newhall C.G., Self S. (1982), The Volcanic Explosivity Index (VEl): An Estimate of Explosive Magnitude for Historical Volcanism, „Journal of Geographical Research” 87, nr C2, s. 1231–1238.
Niedziela M. (2021), Poemat o zagładzie Lizbony (1755) i Kandyd, czyli Wolter wobec Leibniza, „Acta Neophilologica” 23, 2, s. 6–7.
Oppenheimer C. (2003), Climatic, environmental and human consequences of the largest known historic eruption: Tambora volcano (Indonesia) 1815, „Progress in Physical Geography Earth and Environment” 27, 2, s. 230–259.
Post J. (1977), The Last Great Subsistence Crisis in the Western World, Baltimore.
Plamper J. (2015), The History of Emotions: An Introduction, Oxford.
Raffles T.S. (1830), History of Java, t. 1, London.
Raffles T.S. (1830b), Memoir of the life and public services of Sir Thomas Stamford Raffles: particularly in the government of Java, 1811–1816, and of Bencoolen and its dependencies, 1817–1824: with details of the commerce and resources of the Eastern archipelago, and selections from his correspondence, London.
Raffles T.S. (1815), Narrative of the effects of the eruption from the Tomboro Mountain in the Islands of Sumbawa on the 11th and 12th of April 1815, Batavia.
Reddy W.M. (2001), The Navigation of Feeling: A Framework for the History of Emotions, New York.
Smail D. (2014), Neurohistory in Action: Hoarding and the Human Past, „Isis” 105, 1, s. 110–122.
Stearns P.N., Stearns C.Z. (1985), Clarifying the History of Emotions and Emotional Standards, „The American Historical Review” 90, 4, s. 813–836.
Stothers R.B. (1984), The Great Tambora Eruption in 1815 and its Aftermath, „Science” 224, 4654, s. 1191–1198.
Thompson L.G., Thompson E.M. (1992), Evidence for Changes in Climate and Environment in 1816 as Recorded in Ice Cores from the Quelccaya Ice Cap, Peru, the Dunde Ice Cap, China and Siple Station, Antarctica, w: The Year Without Summer. World Climate in 1816, red. C.R. Harington, Ottawa, s. 479–492.
Vupputuri R. (1992), The Possible Effects of the Tambora Eruption in 1815 on Atmospheric Thermal and Chemical Structure and Surface Climate, w: The Year Without Summer. World Climate in 1816, red. C.R. Harington, Ottawa, s. 46–57.
Winchester S. (2003), Krakatoa: The Day the World Exploded: August 27, 1883, New York.
Wood G.D. (2014), Tambora: The Eruption That Changed the World, Princeton.
Strony internetowe
Hearn M.P. (2006), Edvard Munch: The Modern Life of the Soul, 19–08.05.2006, https://web.archive.org/web/20120731134020/http://www.studio‑international.co.uk/painting/munch.asp (dostęp: 10.01.2025).
Jane Austen, Letter to Nephew, 9 VII 1816, w: J. E. Austen‑Leigh, A memoir of Jane Austen, eBook: https://www.gutenberg.org/cache/epub/17797/pg17797-images.html (dostęp: 15.01.2025).
URI volcanologist discovers lost kingdom of Tambora, https://web.archive.org/web/20120330162517/http://www.uri.edu/news/releases/index.php?id=3467 (dostęp: 14.01.2024).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Marek Blacha
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 7
Liczba cytowań: 0