Instrumenty do pomiaru czasu i przestrzeni – perspektywa historyczna
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2025.33.01.05Słowa kluczowe
pomiar kątów, instrumenty naukowe, wyznaczanie czasuAbstrakt
Przy analizie metod i instrumentarium naukowego stosowanego w badaniach zjawisk zachodzących w przyrodzie, zauważa się istnienie licznej grupy przyrządów, których zasada opiera się na pomiarze kątów. Najstarsze z nich, jak np. triquetrum, kwadrant, astrolabium, pochodzą z czasów antyku i jako pierwsze użyte były do obserwacji położenia ciał niebieskich, co wiązało się również z pomiarem czasu. Pomiar kąta stał się podstawą koncepcji niektórych przyrządów tworzonych w miarę rozwoju nauki nowożytnej. Liczne metody dziewiętnastowieczne badania przestrzeni (mikro i makro), jak np. spektrometria czy polarymetria opierają się także na wyznaczaniu zależności kątowych. Jest to możliwe, ponieważ wykorzystywane w projektowaniu przyrządów prawa fizyki i matematyki nie uległy zmianom.
Bibliografia
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
Davis J. (1657), Seaman’s Secrets. The Second Part of this Treatise of Navigation wherein is taught the Nature and Most Necessary Use of the Globe, with the Circle, Zones, Climates and other distinctions, to the perfect use of Sayling. By which most excellent Instrument is performed all that is needfully required to the full perfection of all the Three kinds of Navigation, Gartrude Dawson, London.
Diggest T. (1571), A Geometrical Practise, Named Pantometria, Diuided Into Three Bookes, Longimetra, Planimetra, and Stereometria, Containing Rules Manifolde for Mensuration of All Lines, Superficies and Solides: with Sundry Straunge Conclusions Both by Instrument and Without, and Also by Perspectiue Glasses, to Set Forth the True Description Or Exact Plat of an Whole Region: Framed by Leonard Digges… Lately Finished by Thomas Digges His Sonne. Who Hathe Also Thereunto Adioyned a Mathematicall Treatise of the Five Regulare Platonicall Bodies, and Their Metamorphosis Or Transformation Into Five Other Equilater Vniforme Solides Geometricall, Etc. B.L, wyd. Henrie Bynneman, London.
Geiger J.H., „Hans”, Mardsen E. (1909), On a Diffuse Reflection of the α-Particles, „Proceedings of the Royal Society, Series A” 82, s. 495–500.
Rutherford E. (1911), The Scattering of α and β Particles by Matter and the Structure of the Atom, „Philosophical Magazine, Series 6” 21, s. 669–688.
Solski S. (1683), Geometra Polski. To Iest Nauka Rysowania, Podziału, Przemięniania y Rozmierzania Liniy, Angułow, Figury Brył pełnych, ks. 1, Kraków.
Stenonis N. (1669), De solido intra solidum naturaliter contento dissertationis prodromus, Florentiae.
Wollaston W.H. (1807), Description of the camera lucida, „Philosophical Magazine: A Journal of Theoretical Experimental and Applied Physics. Series 1” 27, 108, s. 343–347.
Wollaston W.H. (1809), Description of a Reflective Goniometer, „Philosophical Transaction of the Royal Society of London”, 99, s. 253–258.
Opracowania
Birkenmajer A. (1992), Torquetum Marcina Bylicy z Olkusza w świetle nowo odkrytego torquetum Mikołaja z Kuzy¸„Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności” 27, 3, s. 13–15.
Bennett J.A. (1998), Circumferentor (Surveyor’s Compass), w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, R. Bud, D.J. Warner (red.), New York, London.
Brenni P. (1998), Polarimeter and Polariscope, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Daumas M. (1989), Scientific Instruments of the Seventeenth and Eighteenth Centuries and Their Makers, London.
Egert M. (2004), Astrolabium – krótkie wprowadzenie, „Urania. Postępy Astronomii” 75, 6, s. 252–258.
Forman P. (1998), Clock, Atomic, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Freudenthal G. (2016), Gersonides and the Jacob’s Staff in the Fifteenth and Sixteenth Centuries: Unnoticed Enigmas, New Perspectives, „Early Science and Medicine. A Journal for the Study of Science, Technology and Medicine in the Pre-modern Period”, 21(1), s. 29–53.
Hoskin M. (2007), Historia astronomii pod redakcją Michaela Hoskina, tłum. J. Włodarczyk, Warszawa.
Johnston Sean F. (1998), Polarimeter, Chemical, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Kałamajska-Saeed M.H. (1999), Zegary słoneczne Ignacego Manuvira, „Roczniki Humanistyczne”, 47, 4 (zeszyt specjalny), s. 275–289.
King D.A. (1998), Astrolabes, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Kluza M. (2006), Polscy wytwórcy instrumentów naukowych XIX w., w: Polscy wytwórcy aparatury naukowej, red. A. Strzałkowski, Monografie Komisji Historii Nauki PAU, 10, Kraków.
Konarski S. (1981), Jakub Pik, PSB, t. 26, 198.
Koziar J. (1982), Kompas geologiczny. Technika i analiza pomiarów, cz. 3, Wrocław.
Kreiner J. (2009), Ziemia i Wszechświat. Astronomia nie tylko dla geografów, Kraków.
Matulaitytė S. (2004), Senoji Vilniaus universiteto astronomijos observatorija ir jos biblioteka, Vilnius.
Mörzer Bruyns W.F.J. (1994), The Cross-Staff: History and Development of a Navigational Instrument, Netherlands.
Paselk R.A. (1999), The Evolution of the Abbé Refractometer, „Bulletin of the Scientific Instrument Society” 62, s. 19–22.
Rosińska G. (1974), Instrumenty astronomiczne na Uniwersytecie Krakowskim w XV wieku, Wrocław.
Rybka E. (1970), Astronomia ogólna, Warszawa.
Rybka E. (1983b), Dzieje Obserwatorium Wileńskiego, w: Rybka E., Rybka P., Historia astronomii w Polsce, t. 2, Wrocław–Gdańsk, s. 57–62.
Rybka E. (1983a), Założenie obserwatorium astronomicznego w Wilnie, w: Rybka E., Rybka P., Historia astronomii w Polsce, t. 2, Wrocław–Gdańsk, s. 38–41.
Rybka P. (1983c), Obserwatorium Wileńskie, w: Rybka E., Rybka P., Historia astronomii w Polsce, t. 2, Wrocław–Gdańsk, s. 100–106.
Schechner Genuth S. (1998), Armillary Sphere, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner New York, London.
Szymoński J. (1962), Instrumentoznawstwo geodezyjne, cz. 1, Warszawa.
Taborska M. (2020), Rzecz o zegarach słonecznych… Katalog kolekcji, About Sundials…, Kraków.
Turner A. (1998), Sundial, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Turner G.L’E. (1983), Nineteenth-Century Scientific Instruments, Berkeley, Los Angeles, London.
Turner S.C. (1998), Goniometer, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Ward J. (1998), Camera Lucida, w: Instruments of Science. A Historical Encyclopedia, red. R. Bud, D.J. Warner, New York, London.
Włodarczyk J. (2007), Astronomia w Polsce, w: Historia astronomii, red. M. Hoskin, tłum. J. Włodarczyk, Warszawa.
Włodarczyk J. (1987), Observing with the Armillary Astrolabe, „Journal for the History of Astronomy” 18, 3, s. 173–195.
Włodarczyk J. (2022), The torquetum (or turketum): Was it an observing instrument?, „Journal for the History of Astronomy” 53, 3, s. 266–299.
Woszczyk A. (1973), Instrumenty Kopernika a narzędzia współczesnej astronomii, Toruń.
Zaczkowski R., Oczki D. (2013), Katalog zegarów słonecznych, Jędrzejów.
Witryny internetowe
The Ages of Exploration, Backstaff, https://exploration.marinersmuseum.org/object/back-staff (dostęp: 8.10.2024).
Garcia P., (2013), The Camera Lucida: A Brief History, https://www.pablogarcia.org/the-neolucida-interludes-part-1 (dostęp: 7.01.2024).
Gnomonika.pl, Zegary słoneczne, czyli słoneczniki, https://archive.ph/20140211211008/http://gnomonika.pl/news.php?id=70 (dostęp: 7.01.2024).
Ruszył jeden z najprecyzyjniejszych optycznych zegarów atomowych, strona Wydziału Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2015, https://www.fuw.edu.pl/informacja-prasowa/news3975.html (dostęp: 8.01.2024).
Sikorski M., Zegar słoneczny w Otmuchowie. Jego historia i legenda, https://www.salon24.pl/u/na-granicy-legendy/613328,zegar-sloneczny-w-otmuchowie-jego-historia-i-legenda (dostęp: 8.01.2024).
Włodarczyk J., Marcin Poczobut-Odlanicki, Giganci nauki, https://gigancinauki.pl/gn/biogramy/84604,Poczobut-Odlanicki-Marcin.html (dostęp: 8.01.2024).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Ewa Wyka

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 7
Liczba cytowań: 0