Postrzeganie czasu w polskiej archeologii XIX i początku XX wieku na przykładzie badań prowadzonych w międzyrzeczu Wisły i Pilicy.
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2025.33.01.04Słowa kluczowe
XIX wiek, historia archeologii, czas, międzyrzecze Wisły i Pilicy, Jura OjcowskaAbstrakt
Wiek XIX to okres narodzin polskiej archeologii mierzącej się z problemem ustalenia czasu i następstwa w czasie wydarzeń z przeszłości rekonstruowanych na podstawie źródeł materialnych. Przedstawiony tekst omawia wpływ odkryć i badań przeprowadzonych w XIX i początku XX w. w międzyrzeczu Wisły i Pilicy na ustalenie najstarszych faz osadnictwa ludzkiego na ziemiach polskich. Odkrycia te przyczyniły się do zastąpienia stosowanej w archeologii chronologii biblijnej podziałami czasowymi zgodnymi z przemianami technologicznymi.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne i materiały niepublikowane
Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Akta osobowe – Krukowski Stefan, sygn. 3724.
Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Katalog stanowisk; Spuścizna po Janie Stanisławie Czarnowskim, SP7/7; SP 7/10.
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie, sygn. PAU W III‑46b.
Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, sygn. Szt. Fot. 428.
Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/11/2612.
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
Prasa
„Gazeta Krakowska”, 1817.
„Tygodnik Ilustrowany”, 1878, 1887.
Opracowania
Abramowicz A. (1991), Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek, Warszawa–Łódź.
Abramowicz A. (1967), Wiek archeologii: problemy polskiej archeologii dziewiętnastowiecznej, Łódź.
Adler W. (2021), Gustav Friedrich Klemms ’Handbuch der germanischen Alterthumskunde’ und das Dreiperiodensystem, w: Archäologie und Nation: Kontexte der Erforschung „vaterländischen Alterthums“: Zur Geschichte der Archäologie in Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1800 bis 1860, red. I. Wiwjorra, Heidelberg, s. 43–62.
Almgren O. (1897), Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte, Stockholm.
Barr J. (1984), Why the World Was Created in 4004 BC: Archbishop Ussher and Biblical Chronology, „Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester” 67, s. 575–608.
Blombergowa M.M. (2008), Jan Kazimierz Zawisza – badacz, społecznik i dobroczyńca, „Analecta” 17, 1–2, s. 71–85.
Blombergowa M.M. (2003), Pierwsi archeolodzy w Jurze Ojcowskiej, „Analecta” 12, 1–2, s. 131–145.
Czarnowski S.J. (1901), Jaskinia „Okopy” Wielka nad Prądnikiem w okolicy Ojcowa, sprawozdanie z badań paleoetnologicznych w 1895–98, „Materiały Antropologiczno‑Archeologiczne i Etnograficzne” 5, s. 52–93.
Czarnowski S.J. (1904), Jaskinie wąwozu Korytanji nad Prądnikiem pod Ojcowem, „Materiały Antropologiczno‑Archeologiczne i Etnograficzne” 7, s. 134.
Czarnowski S.J. (1911), Jaskinie okolic Krakowa i Ojcowa i ich zabytki przeddziejowe, Warszawa–Kraków.
Czarnowski S.J. (1924), Jaskinie i schroniska na Górze Koronnej na lewym brzegu Prądnika pod Ojcowem, Kraków, s. 15–22.
Czarnowski S.J. (1898), Wykopalisko monet z Jaskini „Okopy” Wielkiej nad Prądnikiem Ojcowskim, „Wiadomości Numizmatyczno‑Archeologiczne” 3, 2–3, s. 444–453.
Danneil J.F. (1836), General‑Bericht über Ausgrabungen in der Umgegend von Salzwedel, „Neue Mitteilungen aus dem Gebiete historisch‑antiquarischer Forschungen” 2, s. 544–584.
Dąbrowski K. (1981), Kultura Hunów, w: Prahistoria ziem polskich, t. 5, Późny okres lateński i rzymski, red. J. Wielowiejski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 281–285.
de Mortillet A. (1896), Les petits silex taillés á contours géometriques en Europe, Asie et Afrique, „Revue Mensuelle de l’Ecole d’Anthropologie de Paris” 6.
de Mortillet G. (1883), Le Préhistorique, antiquité, de l’home, Paris.
Dobrzańska H. (2006), Jura Ojcowska od okresu rzymskiego do początków wczesnego średniowiecza, w: Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, red. J. Lech, J. Partyka, Ojcowski Park Narodowy, s. 508–546.
Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku (1996), red. S.K. Kozłowski, J. Lech, Warszawa.
Godłowski K. (1995), Okres lateński i rzymski, w: Pradzieje i średniowiecze. Natura i Kultura w Krajobrazie Jury, t. 4, Kraków, s. 113–136.
Haisig M., Kiersnowski R., Reyman J. (1966), Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z Małopolski, Śląska, Warmii i Mazur. Materiały, Wrocław.
Iwaniszewski S. (2012), Archeologia czasu, w: Przeszłość społeczna, próba konceptualizacji, red. S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalewska, Poznań, s. 273–283.
Jagmin K. (1873), Opis mogiły (kurhanu) pod Łęgonicami i wydobytych z niej przedmiotów, cz. II, „Wiadomości Archeologiczne” 1, s. 141–155.
Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego (2006), red. J. Lech, J. Partyka, Ojców.
Kiarszys G. (2013), Upływający czas archeologii, „Przegląd Archeologiczny” 61, s. 15–31.
Kołodziejski S. (2006), Jura Ojcowska w średniowieczu, w: Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, red. J. Lech, J. Partyka, Ojców.
Kostrzewski J. (1949), Dzieje polskich badań prehistorycznych, Poznań.
Kostrzewski J. (1914), Wielkopolska w czasach przedhistorycznych, Poznań.
Kowalski S. (1969), Nowe dane do poznania kultury jerzmanowickiej w Polsce, „Światowit” 30, s. 177–188.
Kozłowski K. (1871), Mogiła pod Łęgonicami nad Pilicą i zabytki w niej znalezione, „Kłosy” 13, 332, s. 296.
Kozłowski L. (1917), Badania archeologiczne na górze Klin w Iwanowicach, powiatu Miechowskiego, Warszawa.
Kozłowski L. (1922), Starsza epoka kamienna w Polsce (paleolit), Poznań.
Kozłowski S.K. (2010), Leon, w: Profesor Leon Kozłowski, red. S.K. Kozłowski, O. Sytnyk, Lublin–Warszawa, s. 205–302.
Kozłowski S.K. (2007), Stefan Krukowski. Narodziny giganta, Warszawa.
Krajewska J. (1929), Zabytki z cmentarzyska popielnicowego w Nietulisku Dużym, „Światowit” 13, s. 69–94.
Krukowski S. (1924), Doliny Prądnika i Sąspówki jako teren przedhistoryczny, „Ochrona Przyrody” 4, s. 85–92.
Lech J. (2001), Archeologia Jury Ojcowskiej w zarysie, w: Z archeologii Ukrainy i Jury Ojcowskiej, red. J. Lech, J. Partyka, Ojców, s. 127–170.
Lech J. (1996), Erazm Majewski jako archeolog i tradycja polskich badań epoki kamienia, w: Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, red. S.K. Kozłowski, J. Lech, Warszawa, s. 45–77.
Lech J. (1992), Prehistoria i przemiany światopoglądowe w Europie, „Archeologia Polski” 37, 1–2, s. 265–285.
Lech J. (1992a), Stefan Krukowski i początki badań nad pradziejowym górnictwem krzemienia w Polsce (1919–1939), w: Prof. Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, red. J. Lech i J. Partyka, Ojców, s. 129–161.
Lech J., Partyka J. (2006), Początek polskiej prehistorii w Jurze Ojcowskiej, w: Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, red. J. Lech, J. Partyka, Ojców, s. 55–83.
Lech J., Piotrowska D. (2006), Leon Kozłowski i jego związki z Jurą Ojcowską, w: Jura Ojcowska w pradziejach i początkach państwa polskiego, red. J. Lech, J. Partyka, Ojców, s. 159–192.
Lelewel J. (1826), O historii, jej rozgałęzieniach i naukach związek z nią mających, „Dziennik Warszawski” 4, 12, s. 113–226.
Liana T. (1973), Wykopaliska Kaliksta Jagmina w Łęgonicach, pow. Opoczno, „Wiadomości Archeologiczne” 38, 2, s. 309–324.
Lisch G.C.F. (1837), Andeutungen über die altgermanischen und slavischen Grabalterthümer Meklenburgs und die norddeutschen Grabalterthümer aus der vorchristlichen Zeit überhaupt, „Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde” 2, s. 132–148.
Majewski E. (1901), Powiat Stopnicki pod względem przedhistorycznym, cz. I, „Światowit” 3, s. 97–161.
Majewski E. (1902), Powiat Stopnicki pod względem przedhistorycznym, cz. II, Opisanie zabytków, „Światowit” 4, s. 73–144.
Majewski E. (1899), Zabytki przeddziejowe w Jastrzębcu, „Światowit” 1, s. 38–51.
Mączyńska M. (1970), Materiały z okresu wpływów rzymskich z jaskini Ciemnej w Ojcowie, pow. Olkusz, „Materiały Archeologiczne” 11, s. 199–209.
Michalska‑Bracha L., Bracha K. (2000), Ks. Władysław Siarkowski (1840–1902). Wokół postaci i twórczości, w: Ksiądz Władysław Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, oprac. L. Michalska‑Bracha, K. Bracha, Kielce, s. IX–XXVI.
Mierzwiński A. (2016), Między Chronosem i Kairosem – egzystencjalny dylemat archeologa, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 11, s. 99–130.
Nosek S. (1967), Zarys historii badań archeologicznych w Małopolsce, Wrocław–Warszawa–Kraków.
Ossowski G. (1886), Jaskinia Wierzchowska‑Górna, „Pamiętnik Fizjograficzny” 6, s. 3–17.
Ostoja‑Zagórski J. (1989), Refleksje na temat roli czasu i przestrzeni w badaniach archeologicznych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 37, s. 163–173.
Plenkiewicz R. (1884), Grota Maszycka pod Ojcowem, „Tygodnik Ilustrowany” 3, 55, s. 45–46.
Profesor Leon Kozłowski (2010), red. S.K. Kozłowski, O. Sytnyk, Lublin–Warszawa.
Profesor Stefan Krukowski (1890–1982). Działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej (1992), red. J. Lech i J. Partyka, Ojców.
Przychodni A. (2000), Odkrycia Władysława Siarkowskiego w okolicach Pińczowa w świetle najnowszych badań archeologicznych, w: Ks. Władysław Siarkowski. Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, oprac. L. Michalska‑Bracha, K. Bracha, Kielce, s. XCI–CV.
Rook E. (1995), Młodsza epoka kamienia. Wykorzystywanie Jaskiń, w: Natura i kultura w krajobrazie Jury. Pradzieje i średniowiecze, Kraków, s. 62–69.
Rydzewski J. (1995), Epoka brązu i wczesna epoka żelaza, w: Pradzieje i średniowiecze. Natura i Kultura w Krajobrazie Jury, t. 4, Kraków, s. 93–112.
Ryszewska K. (2009), Franciszek Maksymilian Sobieszczański jako prekursor badań archeologicznych na obszarze międzyrzecza Wisły i Pilicy, w: Społeczeństwo i kultura w regionie świętokrzyskim w XIX i XX wieku, red. U. Oettingen i J. Szczepański, Kielce, s. 53–58.
Ryszewska K. (2013), Historia badań archeologicznych na obszarze międzyrzecza Wisły i Pilicy w XIX i na początku XX wieku, Kielce.
Ryszewska K. (1995), Ksiądz Władysław Siarkowski (1840–1902) jako archeolog amator, „Kieleckie Studia Historyczne” 13, s. 167–171.
Ryszewska K. (2003), Działalność archeologiczna Stanisława J.N. Czarnowskiego (1847–1929), „Między Wisła a Pilicą” 4, s. 127–134.
Siarkowski W. (1886), Wiadomość o zabytkach przedhistorycznych w Rembowie pod Pińczowem, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej” 10, s. 17–23.
Sobieszczański F.M. (1845), Wiadomości historyczne o stanie sztuki i przemysłu na ziemiach Słowian przed chrześcijaństwem, „Przegląd Naukowy” 4, 29, s. 927–940.
Sobieszczański F.M. (1852), Wycieczka archeologiczna w niektóre strony guberni radomskiej odbyta w miesiącu wrześniu 1851 roku, Warszawa.
Stelmachowska B. (1925), System trzech epok w prehistorii polskiej, Poznań.
Thomsen C.J. (1836), Ledetraad til nordisk Oldkyndighed, Kopenhaga.
Tripplin T. (1844), Wspomnienia z podróży po Danii, Norwegii, Anglii, Portugalii, Hiszpanii i Państwie Marokańskim, t. 1, Poznań.
Tyszkiewicz E. (1846), Listy o Szwecji, t. 2, Wilno.
Ussher J. (1658), The Annals of the World, London.
Wawrzeniecki M. (1912), Poszukiwania zabytków przedhistorycznych w Królestwie Polskiem. Grób szkieletowy z V–VIII w. po Chrystusie we wsi Przemęczanach, „Materiały Antropologiczno‑Archeologiczne i Etnograficzne” 12, s. 50–51.
Wawrzeniecki M. (1914), Zbiory wykopalisk przedhistorycznych przy Muzeum Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Kielcach, „Pamiętnik Fizjograficzny” 22, s. 2–3 .
Wawrzeniecki M. (1913), Najstarsze nasze zabytki budownictwa, „Ziemia” 4, 28, s. 458–459.
Wiesiołowski K. (1816), Rozprawa o starożytnościach Religiynych Sławian pierwszych mieszkańców Polski, tudzież o przyczynach Emigracyi tego Narodu i Hunnów do Europy, czytana przez Krzysztofa Wiesiołowskiego na posiedzeniu publicznem Towarzystwa Król. Warsz. Przyjaciół Nauk. Dnia 2. Stycznia 1812, „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk” 9, s. 280–295.
Woldřich J.N. (1896), Über die Gliederung der anthropozoischen Formationsgruppe Mitteleuropas mit Rücksicht auf die Kulturstufen des Menschen, Praga.
Woźny J. (2016), Od waloryzacji magicznej do chronologii radiowęglowej. Przemiany w określaniu wieku prahistorycznych artefaktów, „Analecta Archaeologica Ressoviensia” 11, s. 79–98.
Wójcicki K. (1887), Jan Kazimierz Zawisza, „Tygodnik Ilustrowany” 9, 217, s. 148–150.
Zawisza J. (1874), Jaskinia Mamuta w dolinie Wierzchowskiej w okolicy Krakowa i Ojcowa położona, „Wiadomości Archeologiczne” 2, s. 3–24.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Katarzyna Ryszewska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 7
Liczba cytowań: 0