Przeobrażenia dawnej przestrzeni białostockiego getta
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2023.31.01Słowa kluczowe
Żydzi, Białystok, getto, przestrzeń żydowskaAbstrakt
Teren istniejącego w latach 1941–1943 białostockiego getta obejmował śródmiejski obszar fabryczny i usługowo-mieszkaniowy. Jego zabudowa bardzo ucierpiała w okresie wojny, której nie przeżyła też ogromna większość żydowskich mieszkańców. Celem tego artykułu jest prześledzenie procesu niszczenia getta, a potem urbanistycznej i społecznej przebudowy jego przestrzeni, jej celów, etapów i efektów. W konsekwencji stała się ona przejściowo przestrzenią pożydowską, a potem, gdy doszło do całkowitego zerwania ciągłości fizycznej i funkcjonalnej – przestrzenią zupełnie nową, socjalistyczną, nowoczesną.
Bibliografia
Źródła niepublikowane
Archiwum Państwowe w Białymstoku, Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Białymstoku, sygn. 31, 69, 113, 115, 118, 123, 126, 127, 136, 139, 142, 152, 231.
Archiwum Państwowe w Białymstoku, Zarząd Miejski w Białymstoku, sygn. 49.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centralny Komitet Żydowski w Polsce: Centralna Komisja Specjalna 1946-47, 303/XVIII/25, 303/XVIII/27.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centralny Komitet Żydowski w Polsce, Wydział Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Wojewódzki Komitet Żydowski w Białymstoku, sygn. 362/89, 362/94.
Ewidencji i Statystyki, sygn. 303/VI/137.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Centralny Komitet Żydowski w Polsce: Wydział Produktywizacji, 303/XII/111.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Towarzystwo Społeczno-Kulturalny Żydów w Polsce, sygn. 25/146, 325/148, 325/149.
Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, Plan miasta Białegostoku 1948.
Departament Urbanistyki Urzędu Miasta Białegostoku, Plan inwentaryzacyjny części miasta Białegostoku (Śródmieście), 1:50000, styczeń 1948.
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
25 rocznica powstania w getcie (1968), „Gazeta Białostocka” 194, s. 6.
438 izb mieszkalnych wybudowano w 1951 roku w białostockim osiedlu robotniczym (1951), „Gazeta Białostocka” 99, s. 3.
Architektura ceglana w Białymstoku (2019), Białystok.
Bender S. (2008), The Jews of Białystok during World War II and the Holocaust, Waltham.
Białous M. (2013), Społeczna percepcja przestrzeni w mieście o wielokulturowej przeszłości. Przykład Białegostoku, „Pogranicze. Studia Społeczne” 22, s. 243–264.
Białystok ilustrowany. Informator i plan miasta (1937), Białystok.
Boćkowski D., Rogalewska E., Sadowska J. (2013), Kres świata białostockich Żydów, Białystok.
Boćkowski D., „Wyzwolenie” Białegostoku lipiec–sierpień 1944 r., (2020), https://www.rodm-bialystok.pl/index.php/nasze-dzialania/publikacje/462-publikacja-wyzwolenie-bialegostoku (dostęp 15.04.2023).
Chodorowski M. (2012), Obraz miasta Białegostoku po II wojnie światowej jako punkt wyjściowy do analizy przekształceń przestrzennych w okresie powojennym na podstawie „Inwentaryzacji stanu zagospodarowania miasta Białegostoku – 1948 r.”, „Architecturae et artibus” 1, s. 5–17.
Chodorowski M. (2014a), Białostocka trasa W-Z – powstanie i następstwa w strukturze przestrzennej śródmieścia, „Architektura” 4, s. 27–37.
Chodorowski M. (2014b), W poszukiwaniu nowego programu przestrzennego Białegostoku – nowe centrum, „Architecturae et artibus” 3, s. 5–23.
Datner S. (2014), Walka i zagłada białostockiego ghetta, wyd. 2, Warszawa.
Datner S. (1945), Zagłada ghetta białostockiego, „Jedność Narodowa” 40, s. 5.
Dolistowska M., Szczygieł-Rogowska J., Tomalska J. (2008), Białystok nie tylko kulturalny. Okres powojenny 1944–1946, Białystok.
Grabski A. (2002), Żydowski ruch kombatancki w Polsce w latach 1944–1949, Warszawa.
Fabryki włókiennicze w Białymstoku (1945), „Jedność Narodowa” 14, s. 3.
Hala klubu sportowego „Jagiellonia” (ob. nieistniejąca), ul. Jurowiecka, Uniwersytet w Białymstoku, http://www.modernizm.uwb.edu.pl/obiekty-a-z/item/132-hala-klubu-sportowego-jagiellonia-ob-nieistniejaca-ul-jurowiecka (dostęp 21.04.2023).
Historia kamienicy „Fabryczna 10”, Slo Sto, https://slosto.pl/historia-kamienicy-fabryczna-10/ , (dostęp 25.04.2023).
Historia spółdzielczości – historia BSM, Białostocka Spółdzielnia Mieszkaniowa, http://bsm.bialystok.pl/historia/46-historia-spodzielczoci-historia-bsm.html?showall=&-start=0 (dostęp 23.04.2023).
Historia szkoły, SP nr 12 im. Z. Glogera w Białymstoku, https://sp12.edu.bialystok.pl/pl/szkola/historia-szkoly.html, (dostęp 25.04.2023).
Janicka E., Tokarska-Bakir J. (2013), Sublokatorstwo jako kategoria kultury polskiej, „Studia Litteraria et Historica” 2, s. 1–2.
Kantorowicz-Połonski R. (2000), Poplątane marszruty, w: Białostoccy Żydzi, t. 3, red. A. Dobroński, Białystok.
Kietliński M. (2019), Straty wojenne województwa białostockiego 1939–1945. Wybór dokumentów archiwalnych, Białystok.
Kobrin R. (2010), Jewish Bialystok and its Diaspora, Bloomington.
Kosz-Koszewska M., 30 lat dworca PKS. Dawna ikona nowoczesności do wyburzenia, 6.10.2016, https://bialystok.wyborcza.pl/bialystok/7,87318,20801954,30-lat-dworca-pks-dawna-ikona-nowoczesnosci-do-wyburzenia-zdjecia.html (dostęp 23.04.2023).
Książka adresowa województwa białostockiego na rok 1948/49 (1948), Białystok.
Mały rocznik statystyczny 1939 (1939), Warszawa.
Mapa, Społeczne Muzeum Żydów Białegostoku i Regionu, https://www.jewishbialystok.pl/mapa,5418.html (dostęp 3.03.2023).
Matus (Stein) H. (2000), Mieszkam teraz w Montevideo, w: Białostoccy Żydzi, t. 3, red. A. Dobroński, Białystok.
Matyjaszek K. (2019), Produkcja przestrzeni żydowskiej w dawnej i współczesnej Polsce, Kraków.
Mickiewicza, Osiedlownik, https://osiedlownik.blogspot.com/2020/10/, (dostęp 24.04.2023).
Miejsce z historią. Fabryka Chany Marejn i Wolfa Zylberblatta, Fakty Białystok, https://fakty.bialystok.pl/artykul/miejsce-z-historia-fabryka-chany-marejn-i-wolfa-zylberblatta/68427 (dostęp 22.04.2023).
Mironowicz E. (2000), Polityka narodowościowa PRL, Białystok.
Monkiewicz W. (1989), Sonderaktion 1005 na Białostoczyźnie, „Białostocczyzna” 4, s. 27–30.
O nas, ZOZ MSWiA w Białymstoku, https://www.zozmswia.bialystok.pl/pl/o-nas (dostęp 25.04.2023).
Obchody rocznicy powstania w białostockim getcie (1963), „Gazeta Białostocka” 194, s. 1–2.
Oleksicki A. (2003), Pierwszy powojenny plan Białegostoku autorstwa Ignacego Felicjana Tłoczka a późniejszy rozwój miasta, „Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego” 8/9, s. 98–107.
Pietruczuk B. (2006), Księga hańby, (b.m.w.).
Plan miasta Białegostoku (1957), Warszawa.
Plan Białegostoku (1964), Warszawa.
Piątkowska R. (2011), Żydowskie życie artystyczne po Zagładzie, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. F. Tych, M. Adamczyk-Grabowska, Lublin.
Przemyska I. (1966), Równa droga, „Gazeta Białostocka” 251, s. 1.
Rajzner R. (2013), Losy niedopowiedziane. Zagłada Żydów białostockich 1939–1945, Warszawa.
Rocznik statystyczny 1947 (1947), Warszawa.
Sadowska J. (2016), Żydowska społeczność Białegostoku u schyłku swego istnienia (1950–1970), „Białostockie Teki Historyczne” 14, s. 221–243.
Sadowska J. (2018), Żydzi w Białymstoku po II wojnie światowej jako przykład społeczności zanikającej, „Przeszłość Demograficzna Polski” 40, s. 273–300.
Sadowski A. (1981), Przejawy ruralizacji miasta uprzemysłowionego (na przykładzie Białegostoku), Białystok.
Sadowski A. (1998), Mniejszość białoruska w Polsce po zmianie granic w 1944 roku, „Studia Podlaskie” 8, s. 97–112.
Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) na rok 1932/1933 (1932), Warszawa.
Stankiewicz D., Cmentarze żydowskie, miejsca egzekucji, zbiorowe mogiły na terenie województwa podlaskiego (2014), https://bialystok.jewish.org.pl/page5.html, (dostęp 20.04.2023).
Synagoga Cytronów w Białymstoku (ul. Waryńskiego 24a), Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/397-bialystok/112-synagogi-domy-modlitwy-mykwy/82704-synagoga-cytronow-w-bialymstoku-ul-warynskiego-24a (dostęp 20.04.2023).
Szczepaniak M., Muranów południowy – dzielnica na gruzach getta, 6.06.2011, https://web.archive.org/web/20121215014200/http://naszastolica.waw.pl/Muran%C3%B3w%20po%C5%82udniowy.html (dostęp 22.04.2023).
Szkoły i przedszkola żydowskie w Białymstoku (1932), Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/b/397-bialystok/102-oswiata-i-kultura/26696-szkoly-i-przedszkola-zydowskie-w-bialymstoku-1932, (dostęp 15.04.2023).
Szlak Dziedzictwa Żydowskiego w Białymstoku. Przewodnik historyczny (2011), tekst: K. Niziołek, R. Poczykowski, Białystok.
Urban K. (2006), Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków.
W 35 rocznicę powstania w getcie białostockim (1978), „Gazeta Współczesna” 187, s. 1.
W Białymstoku – w 25-lecie powstania w getcie (1968), „Nasz Głos. Dodatek do Fołks-Sztyme” 33, s. 1.
W XX rocznicę powstania w białostockim getcie (1963), „Nasz Głos. Dodatek do Fołks-Sztyme” 16, s. 2.
W XXVIII rocznicę powstania w getcie białostockim (1971), „Fołks-Sztyme” 33, s. 1.
Wielka księga adresowa międzywojennego Białegostoku, Biblioteka Główna UwB, https://bg.uwb.edu.pl/ksiega-adresowa/ksiega2a.php (dostęp 20.04.2023).
Zabłocki A. (2019), Codzienność w czasach niecodziennych, w: Małe miasta: codzienność, red. M. Zemło, Białystok–Głogów Małopolski–Supraśl.
Zalewska-Grycuk J. (2020), Architektura mieszkaniowa w sercu miasta. Dylematy architektury
mieszkaniowej. Wybrane aspekty procesu projektowego, „Builder Science. Architektura Mieszkaniowa” 6, s. 58–62.
Wyjaśniono zagadkę reliktów w Białymstoku, Wirtualny Sztetl, 28.06.2017, https://sztetl.org.pl/pl/aktualnosci/wyjasniono-zagadke-reliktow-w-bialymstoku. (dostęp 26.04.2023).
Zespół białostockich architektów otrzymał wysoką nagrodę (1956), „Gazeta Białostocka” 302, s. 3.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Joanna Sadowska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 125
Liczba cytowań: 0