Działalność Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej ziemi bielskiej w świetle zachowanej dokumentacji (1790–1792)
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2022.30.04Słowa kluczowe
Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa, ziemia bielska, Podlasie, TykocinAbstrakt
Artykuł analizuje powołanie, organizację, działalność i likwidację Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Ziemi Bielskiej na Podlasiu, funkcjonującej w latach 1790–1792. Fragmentarycznie zachowany materiał badawczy nie pozwala na ukazanie pełnego obrazu pracy tej kolegialnej instytucji, powołanej mocą uchwały sejmowej z grudnia 1789 r. Komisja Porządkowa realizowała polecenia władz państwa w terenie, obejmując wszystkich mieszkańców bez względu na pochodzenie społeczne i zamożność. Jej powstanie to efekt dążeń części decydentów do wzmocnienia kraju. Aneks zawiera spis komisarzy.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie:
Archiwum Branickich z Białegostoku, sygn. 57
Archiwum Królestwa Polskiego, sygn. AKP 81/1, 88/XVII, 174, 209
Kapicjana, pudło 31
Archiwum Sejmu Czteroletniego, sygn. 13
Zbiór Anny z Potockich Ksawerowej Branickiej, seria 2, sygn. 390.
Archiwum Narodowe w Krakowie:
Zbiór Zygmunta Glogera, sygn. 648, 650.
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie:
rkps 886, s. 435–451; rkps 731, s. 81–86; sygn. 18060 III.
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu:
sygn.13303/III.
Lietuvos valstybės istorijos archyvas:
sygn. F39–2, SA 11630, F 604–13–26.
Muzeum Narodowe w Warszawie
Gabinet Monet i Medali, sygn. 68470 MNW, 68471 MNW.
Vilniaus universiteto bibliotekos:
F5–A29–5189, F5–A29–5181.
Źródła drukowane
Bujakowski Z. (1914), Szkółki parafialne w ziemi bielskiej, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie” t. 5, s. 202–230.
Dziennik podróży do Wilna odbytej w 1786 r. przez szambelanową Byszewską (1878), „Kronika Rodzinna” nr 19, s. 591–592.
„Dziennik Rządowo–Ekonomiczno Handlowy” 1790.
„Gazeta Narodowa i Obca” 1791–1792.
Kitowicz J. (1845), Pamiętniki księdza J. Kitowicza do panowania Stanisława Poniatowskiego z manuskryptu dotąd drukiem nieogłoszonego, t. I, Poznań.
Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego (1955–1969), oprac. J. Woliński, J. Michalski, E. Rostworowski, t. I–VI, Wrocław.
Na schyłku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamiętnika Michała Starzeńskiego (1757–1795) (1914), wyd. H. Mościcki, Warszawa.
„Pamiętnik Historyczno-Polityczno Ekonomiczny” 1790–1792.
Romaniuk Z. (2015), „Śmierć albo życie wolne”. Powstanie kościuszkowskie na ziemi bielskiej, Bielsk Podlaski (protokoły Komisji Porządkowej Ziemi Bielskiej z 1794 r.).
Spisy spowiadających się w parafii Poświętne 1786–1795 (2018), red. J. Dobrzyński, Twardy Róg.
Volumina legum, t. 9 (1782–1792) (1889), Kraków.
Volumina legum, t. 10 (1952), wyd. Z. Kaczmarczyk i inni, Poznań.
Opracowania
Bańkowski P. (1975), Instrukcja kancelaryjno-archiwalna dla Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych z lat 1790–1792. Głos zza grobu dla archiwistów, „Archeion” t. 62, s. 53–68.
Bauer K. (1981), Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego, Warszawa.
Glabisz G. (2022), Sejmiki Wielkopolski w latach 1764–1793, Poznań.
Gordziejew J. (2010), Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie Sejmu Czteroletniego (1789–1792), Kraków.
Gordziejew J. (2017), Wokół genezy administracji lokalnej w Wielkim Księstwie Litewskim: uwagi i propozycje, „Rocznik Lituanistyczny”, t. 3, s. 183–222.
Guldon Z., Stępkowski L. (1986), Spis ludności żydowskiej z 1790 roku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, nr 3–4, s. 123–130.
Guldon Z. (1989), Ludność żydowska w miastach województwa podlaskiego w końcu XVIII wieku, „Studia Podlaskie” t. 2, s. 48–55.
Guzowski P. (2019), Rodzina szlachecka w Polsce przedrozbiorowej. Studium demograficzne, Białystok.
Jakimowicz K. (2019), Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa Ziemi Lubelskiej i Powiatu Urzędowskiego jako instytucja administracyjno-samorządowa, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” t. XVI, nr 3, s. 151–167.
Jędrzejewski P. (2013), Akta komisji porządkowych cywilno-wojskowych (1790–1794), „Krakowski Rocznik Archiwalny” t. 19, s. 127–157.
Kalinka W. (1895), Sejm Czteroletni, t. I, cz. 1 i 2, Kraków.
Kalinowski E. (2015), Historia obszaru gminy Wysokie Mazowieckie, Wysokie Mazowieckie.
Kaźmierczyk E. (2016), Spisy Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej Województwa Krakowskiego jako źródło do badań demograficznych – przykład powiatu proszowickiego, „Przeszłość Demograficzna Polski” t. 18, nr 2, s. 73–101.
Kochański A. (2010), 526 lat dziejów miasta Tykocina na tle historii Polski, Białystok.
Korzon T. (1882), Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe wojewódzkie i powiatowe w latach 1790–1792, „Ateneum” t. I, z. 3, s. 427–455.
Kuklo C. (2009), Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa.
Leśnodorski B. (1951), Dzieło Sejmu Czteroletniego 1788–1792. Studium historyczno-prawne, Wrocław.
Łosowski J. (2015), Akta komisji porządkowych cywilno-wojskowych, w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa, s. 323–329.
Malec J. (2008), Polska myśl administracyjna XVIII wieku, Kraków.
Maroszek J. (2013), Dzieje województwa podlaskiego do 1795 r., Białystok.
Mizia T. (1963), Komisje porządkowe cywilno-wojskowe a szkolnictwo parafialne w okresie Sejmu Czteroletniego, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. 6, s. 40–92.
Romaniuk Z. (2013), Boćki na Podlasiu. Monografia historyczna, Boćki.
Romaniuk Z. (2021), Brańsk. Dzieje miasta, t. 1, Brańsk.
Romaniuk Z. (2022), Targowiczanie na ziemi bielskiej (1792–1793), „Bielski Almanach Historyczny”, s. 11–25.
Rostworowski E. (1966), Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 Maja, Warszawa.
Rybarski R. (1937), Skarbowość Polska w dobie rozbiorów, Kraków.
Sobolowa B. (1973), Wielkopolskie Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe a szkolnictwo parafialne, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” t. 16, s. 7–21.
Srogosz T. (1993), Problemy sanitarno-zdrowotne w działalności administracji Rzeczypospolitej w okresie stanisławowskim, Łódź.
Szaj W. (1976), Organizacja i działalność administracyjna wielkopolskich Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych (1789–1792), „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza” t. 12, z. 1, s. 85–102.
Wielebska Z. (1987), Krakowska Komisja Porządkowa Cywilno-Wojskowa (1789–1794), „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” (Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie), Prace Historyczne, t. 12, s 187–197.
Wierzbowski T. (1921), Szkoły parafialne w Polsce i na Litwie za czasów Komisji Edukacji Narodowej 1773–1794, Kraków.
Zahorski A. (1959), Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Zbigniew Romaniuk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 38
Liczba cytowań: 0