Dawne urzędy litewskie na Wołyniu i Kijowszczyźnie: ewolucja po reformie sądowo-administracyjnej i unii lubelskiej
DOI:
https://doi.org/10.12775/RL.2022.8.04Słowa kluczowe
dawne urzędy litewskie, reformy, ewolucja, Rzeczpospolita, horodniczy, hierarchia ziemskaAbstrakt
Artykuł prezentuje wyniki badań nad ewolucją urzędów na Wołyniu i Kijowszczyźnie w epoce litewskiej, które przetrwały włączenie tych ziem do Rzeczypospolitej. Ustalono, że po reformie sądowo-administracyjnej z lat 1564–1566, pomimo kilku przeglądów hierarchii urzędów ziemskich przez sejm, nigdy nie zostały one do niej włączone. Jednak losy poszczególnych urzędów wyglądały inaczej. Tytuł marszałka ziemi wołyńskiej po śmierci księcia Wasyla Konstantego Ostrogskiego przestał istnieć. Do hierarchii ziemskiej włączono urzędy – o pochodzeniu koronnym – chorążych i wojskich. Mostowniczowie stopniowo stracili sens istnienia i zniknęli w pierwszej połowie XVII w. Kompetencje urzędu klucznika na Wołyniu wchłonął urząd starosty grodzkiego. Przywileje dla horodnictwa nadawane były do upadku Rzeczypospolitej, ich zakres się rozszerzył, a kompetencje pozostały tylko formalne.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), Аrchiwum Skarbu Koronnego (ASK), dz. LVI, sygn. 169, dz. XLVI, sygn. 20, k. 93; Metryka Koronna (MK), sygn. 170, 186; Zbiory z Biblioteki Narodowej, sygn. 8.
Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника, Львів (LNNB), f. 5, Оссолінські, spr. 4091; f. 46, Єловицькі, teka ХХХІІІ.
Российский государственный архив древних актов, Москвa (RGADA), f. 389, Литовская метрика, d. 200, 204, 206, 209, 214.
Центральний державний історичний архів України, м. Київ (CDIAUK), f. І, Колекція документів Скарбу коронного, op. 1, spr. 1; f. 25, Луцький гродський суд, op. 1, spr. 213, 217, 221.
Źródła drukowane
Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie, t. 4: 1535–1547, wyd. B. Gorczak, Lwów 1890.
Lietuvos Metrika. Knyga nr. 6 (1494–1506), wyd. A. Baliulis, Vilnius 2007.
Lietuvos Metrika. 4-oji Teismų bylų knyga (1522–1530), red. S. Lazutka, I. Valikonytė, G. Kirkienė, E. Gudavičius, J. Karpavičiene, S. Viskantaitė, Vilnius 1997.
Volumina constitutionum, t. 2: 1550–1609, vol. 2: 1587–1609, oprac. S. Grodziski, Warszawa 2008; t. 3: 1611–1640, vol. 1: 1611–1626, oprac. S. Grodziski, M. Kwiecień, A. Karabowicz, Warszawa 2010; t. 3: 1611–1640, vol. 2: 1627–1640, oprac. S. Grodziski, M. Kwiecień, A. Karabowicz, Warszawa 2013; t. 4: 1641–1668, vol. 1: 1641–1658, oprac. S. Grodziski, M. Kwiecień, K. Fokt, Warszawa 2015; t. 4: 1641–1668, vol. 2: 1659–1668, oprac. S. Grodziski, M. Kwiecień, K. Fokt, Warszawa 2017.
Volumina legum, t. 5: 1668–1736, t. 6: 1697–1736, oprac. J. Ohryzko, Petersburg 1860.
Архив Юго-Западной России, издаваемый Временною коммиссиею для разбора древних актов, cz. 2, t. 1: Постановления дворянських провинциальных сеймиков в Юго-Западной России (1569–1654 гг.), red. М. Иванишев, Киев 1861; cz. 2, t. 2: Акты для истории провинциальных сеймиков Юго-Западного края во второй половине XVII в. (1654–1697 гг.), red. Н. Стороженко, Киев 1888; cz. 2, t. 3: Постановления провинциальных сеймиков Юго-Западной Руси в 1698–1726 гг., red. И. Каманин, Киев 1910; cz. 7, t. 1: Акты о заселении Юго-Западной России (1386–1700), red. В. Антонович, Киев 1886; cz. 8, t. 5: Акты об украинской администрации XVI–XVII, red. М. Довнар-Запольский, Киев 1907 / Arkhiv I͡ugo-Zapadnoĭ Rossii, izdavaemyĭ Vremennoi͡u komissiei͡u dli͡a razbora drevnikh aktov, cz. 2, t. 1: Postanovlenii͡a dvori͡ans’kikh provint͡sial’nykh seĭmikov v I͡ugo-Zapadnoĭ Rossii (1569–1654 gg.), red. M. Ivanishev, Kiev 1861; cz. 2, t. 2: Akty dli͡a istorii provint͡sial’nykh seĭmikov I͡ugo-Zapadnogo krai͡a vo vtoroĭ polovine XVII v. (1654–1697 gg.), red. N. Storozhenko, Kiev 1888; cz. 2, t. 3: Postanovlenii͡a dvori͡ans’kikh provint͡sial’nykh seĭmikov v I͡ugo-Zapadnoĭ Rossii v 1698–1726 gg., red. I. Kamanin, Kiev 1910; cz. 7, t. 1: Akty o zaselenii I͡ugo-Zapadnoĭ Rossii (1386–1700), red. V. Antonovich, Kiev 1886; cz. 8, t. 5: Akty ob ukrainskoĭ administrat͡sii XVI–XVII, red. M. Dovnar-Zapol’skiĭ, Kiev 1907.
Литовська метрика. Книга 561: Ревізії українських замків 1545 року, oprac. В. Кравченко, Київ 2005 / Lytovs’ka metryka. Knyha 561: Reviziї ukraїns’kykh zamkiv 1545 roku, pidhot. V. Kravt͡senko, Kyїv 2005.
Національно-визвольна війна в Україні 1648–1657. Збірник за документами актових книг, oprac. Л. Сухих, В. Страшко, Київ 2008 / Nat͡sional’no-vyzvol’na viĭna v Ukraїni 1648–1657. Zbirnyk za dokumentami aktovykh knyh, upor. L. Sukhikh, V. Strashko, Kyїv 2008.
Опись актовой книги Киевского центрального архива № 13, zest. Л. Ильницкий, Киев 1882 / Opis’ aktovoĭ knigi Kievskogo t͡sentral’nogo arkhiva nr 13, sost. L. Il’nit͡skiĭ, Kiev 1882.
Статут Великого князьства Литовского 1566 года, Москва 1855 (Временник Императорского Московского общества истории и древностей российских, 23) / Statut Velikogo kni͡az’stva Litovskogo 1566 goda, Moskva 1855 (Vremennik Imperatorskogo Moskovskogo obshchestva istorii i drevnosteĭ rossiĭskikh, 23).
Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Тэксты. Даведнік. Каментарыі, red. І. Шамякін, Мінск 1989 / Statut Vialikogo kni͡az’stva Litovskogo 1588 goda. Tėksty. Davednik. Komentaryi, red. I. Shami͡akin, Minsk 1989.
Яковенко Н., Нове джерело про Київський замок, „Архіви України” 1980, nr 2, s. 65–68 / I͡akovenko N., Nove dz͡herelo pro Kyїvs’kyĭ zamok, „Arkhivy Ukraїny” 1980, nr 2, s. 65–68.
Opracowania
Boniecki A., Poczet rodów w Wielkiem Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887.
Dąbrowski F., Urząd wojskiego w Polsce XIII wieku, „Roczniki Historyczne” 70, 2004, s. 111–144.
Frejlich K., Pod przysądem horodnictwa wileńskiego. O pewnej jurydyce i jej mieszkańcach w XVII wieku, Toruń 2021.
Gaziński R., Urzędnicy centralni książąt szczecińskich w XVI i na początku XVII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 69, 2021, nr 2, s. 161–178.
Góralski Z., Urzędy i gоdności w dawnej Polsce, Warszawa 1998.
Halecki O., Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka, Kraków 1915.
Litwin H., Napływ szlachty polskiej na Ukrainę 1569–1648, Warszawa 2000.
Łopaciński E., Horodnictwo wileńskie w latach 1470–1794, „Wilno. Kwartalnik Poświęcony Sprawom Miasta Wilna” 1, 1939, nr 2, s. 73–88.
Mikulski K., Podwójna obsada urzędów ziemskich, urzędy „tytularne”/„nielegalne” w Rzeczypospolitej w XVII–XVIII w. – kilka uwag wstępnych, „Zapiski Historyczne” 82, 2017, nr 2, s. 71–83.
Pałucki W., Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, Warszawa 1962.
Pytasz-Kołodziejczyk A., Zasoby wodne w dobrach wielkoksiążęcych zachodniej Grodzieńszczyzny w XVI wieku. Administracja i eksploatacja, Olsztyn 2016.
Ragauskienė R., XVI amžiaus Vilniaus pilininkai: kolektyvinis portretas, „Lietuvos pilys” 5, 2009, s. 130–145.
Rulikowski E., Opis powiatu Kijowskiego, Kijów–Warszawa 1913.
Tęgowski J., Garść uwag o urzędnikach województwa wileńskiego XIV–XVIII wieku, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 14, 2011, s. 19–29.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 5: Ziemia połocka i województwo połockie XIV– XVIII wiek, red. H. Lulewicz, Warszawa 2018.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 8: Ziemia brzeska i województwo brzeskie XIV– XVIII wiek, red. A. Rachuba, Warszawa 2020.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, t. 9: Województwo mścisławskie XIV–XVIII wiek, red. A. Rachuba, Warszawa 2019.
Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, Kórnik 2002.
Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. M. Wolski, Kórnik 2007.
Wójciuk M., Urzędnicy ziemscy województwa brzesko-litewskiego w czasach saskich, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2, 2005, s. 95–116.
Zakrzewski A.B., Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w. Ustrój i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000.
Білоус Н., Київ наприкінці XV – у першій половині XVII століття. Міська влада і самоврядування, Київ 2008 / Bilous N., Kyїv naprykint͡si XV – u pershiĭ polovyni XVII stolitti͡a. Mis’ka vlada i samovri͡aduvanni͡a, Kyїv 2008.
Вінниченко О., Єловицькі в Коронному трибуналі в 1590–1647 роках: персоналії та хронологія, w: Studia i materiały z historii nowożytnej i najnowszej Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1: Na styku epok. Ziemie południowo-wschodniej Rzeczypospolitej od XVII do początku XIX wieku, red. T. Kargol, W. Michałowski, Kraków–Kijów 2020, s. 9–27 / Vinnychenko O., ͡Ielovyt͡s’ki v Koronnomu trybunali v 1590–1647 rokakh: personaliї ta khronolohii͡a, w: Studia i materiały z historii nowożytnej i najnowszej Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1: Na styku epok. Ziemie południowo-wschodniej Rzeczypospolitej od XVII do początku XIX wieku, red. T. Kargol, W. Michałowski, Kraków–Kijów 2020, s. 9–27.
Заяць А., Міське суспільство Волині XVI – першої половини XVII ст., Львів 2019 / Zai͡ats’ A., Mis’ke suspil’stvo Volyni XVI-pershoї polovyny XVII st., L’viv 2019.
Крикун М., Земські уряди на українських землях у XVI–XVIII ст., w: idem, Воєводства Правобережної України у XVI–XVIII століттях. Статті і матеріали, Львів 2012, s. 589–664 / Krykun M., Zems’ki uri͡ady na ukraїns’kykh zemli͡akh u XVI–XVIII st., w: idem, Voi͡evodstva Pravoberez͡hnoї Ukraїny u XVI–XVIII stolitti͡akh. Statti i materialy, L’viv 2021, s. 589–664.
Кулаковський П., Князь Василь-Костянтин Острозький і справці Київського воєводства, w: Theatrum humanae vitae. Студії на пошану Наталії Яковенко, Київ 2012, s. 217–230 / Kulakovskiy P., Kni͡az’ Vasyl’-Kosti͡antyn Ostroz’kyĭ i spravt͡si Kyїvs’koho voi͡evodstva, w: Theatrum humanae vitae. Studiї na poshanu Nataliї I͡akovenko, Kyїv 2021, s. 217–230.
Літвін Г., З народу руського. Шляхта Київщини, Волині та Брацлавщини (1569–1648), Київ 2016 / Litvin H., Z narodu rus’koho. Shli͡akhta Kyїvshchyny, Volyni ta Brat͡slavshchyny (1569– 1648), Kyїv 2016.
Любавский М., Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания Первого Литовского статута. Исторические очерки, Москва 1892 / Li͡ubavskiĭ M., Oblastnoe delenie i mestnoe upravlenie Litovsko-Russkogo gosudarstva ko vremeni izdanii͡a Pervogo Litovskogo statuta. Istoricheskie ocherki, Moskva 1892.
Максимова Н., Состав административно-хозяйственных чинов княжеской службы в Древней Руси, „Актуальные проблемы российского права” 3, 2012, s. 12–19 / Maksimova I., Sostav administrativno-khozi͡aĭstvennykh chinov kni͡azheskoĭ sluzhby v Drevneĭ Rusi, „Aktual’nye problemy rossiĭskogo prava” 3, 2021, s. 12–19.
Поліщук В., Еволюція уряду маршалка Волинської землі під керівництвом литовського гетьмана князя К.І. Острозького в 1510–1520-х рр., w: Вялікае Княства Літоўскае: палітыка, эканоміка, культура, cz. 1, red. А.А. Скеп’ян, Мінск 2017, s. 186–201 / Polishchuk V., Evoli͡ut͡sii͡a uri͡adu marshalka Volyns’koї zemlі pid kerivnyt͡stvom litovs’koho het’mana kni͡azi͡a K.I. Ostroz’kogo v 1510–1520-kh rr., w: Vi͡alikae Kni͡astva Litoŭskae: palityka, ekonomika, kul’tura, cz. 1, red. A.A. Skep’i͡an, Minsk 2017, s. 186–201.
Собчук В., Від коріння до крони. Дослідження з історії князівських і шляхетських родів Волині XV – першої половини XVII ст., Кременець 2014 / Sobchuk V., Vid korinni͡a do krony. Doslidz͡henni͡a z istoriї kni͡azivs’kykh i shli͡akhets’kykh rodiv Volyni XV-pershoї poloviny XVII st., Kremenet͡s’ 2014.
Собчук В., Історична Волинь. Північний захід України в регіональному та локальному вимірах минулого, Кременець 2017 / Sobchuk V., Istorychna Volyn’. Pivnichnyĭ zakhid Ukraїny v rehional’nomu ta lokal’nomu vymirakh mynuloho, Kremenet͡s’ 2017.
Яковенко Н., Українська шляхта з кінця XIV до середини XVII століття. Волинь і Центральна Україна, Київ 2008 / ͡Iakovenko N., Ukraїns’ka shli͡akhta z kint͡si͡a XIV do seredyny XVII stolitti͡a. Volyn’ i T͡sentral’na Ukraїna, Kyїv 2008.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 261
Liczba cytowań: 0
