Sieć miast kościelnych ziem polskich Korony w XVI wieku. Przyczynek do problematyki
DOI:
https://doi.org/10.12775/RDSG.2016.SI.18Słowa kluczowe
sieć miejska, Kościół, miasto, biskup, klasztor, katedra, kolegiataAbstrakt
Artykuł dotyczy zagadnienia sieci miast, które w XVI w. należały do instytucji kościelnych z ziem polskich. Omówione zostały kwestie własnościowe, udanych i nieudanych inicjatyw lokacyjnych w XVI w. oraz uwarunkowania wpływające (lub nie) na rozwój i znaczenie ośrodków miejskich. W aneksie wypisano wszystkie miasta należące do instytucji kościelnych wedle stanu z około 1600 r. wraz z podziałem na konkretne instytucje. Załączono także dwie mapy ukazujące własność kościelną pod koniec XVI w. na terenie wszystkich ziem polskich Korony oraz w Wielkopolsce.Bibliografia
Źródła archiwalne
AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego, dział I, t. 12–13.
Źródła opublikowane
Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa kaliskiego w XVI wieku, red. M. Słoń, „Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski” 2, 2015, Atlasfontium.pl.
Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI wieku, red. M. Słoń, „Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski” 3, 2015, Atlasfontium.pl.
Corpus iuris Polonici, seria 1, t. 3, wyd. O. Balzer, Cracoviae 1906.
Gawarecki W.H., Przywileje, nadania i swobody, przez królów polskich, książąt mazowieckich i biskupów płockich udzielone miastom województwa płockiego, Warszawa 1828.
Inwentarz dóbr i dochodów biskupów poznańskich z roku 1564, wyd. E. Długopolski, „Archiwum Komisji Historycznej” 15, 1939, s. 267–348.
Inwentarz dóbr i dochodów biskupstwa włocławskiego z roku 1534, wyd. B. Ulanowski, „Archiwum Komisji Historycznej” 10, 1916, s. 1–128.
Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582, wyd. L. Żytkowicz, Toruń 1953.
MRPS, cz. 4: Sigismundi I regis tempora complectens (1507–1548), t. 1: Acta cancellariorum 1507–1548, wyd. T. Wierzbowski, Varsoviae 1910.
Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 2: Wielkopolska, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1883 (Źródła Dziejowe, 13).
Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 5: Mazowsze, oprac. A. Pawiński, Warszawa 1895 (Źródła Dziejowe, 16).
Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. 6, cz. 2: Podlasie, oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1909 (Źródła Dziejowe, 17/2).
Revisio bonorum episcopatus Wladislaviensis facta Anno 1598, wyd. L. Żytkowicz, Torunii 1950.
Wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI wieku, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1920.
Opracowania
Aleksandrowicz M., Początkowe dzieje seminarium duchownego w Gnieźnie (1602–1718), „Nasza Przeszłość” 24, 1966, s. 167–185.
Bartoszewicz A., Miasto czy wieś? Małe miasta polskie w późnym średniowieczu, PH, t. 99, 2008, z. 1, s. 122–136.
Baruch M., Pabianice, Rzgów i wsie okoliczne. Monografia historyczna dawnych dóbr kapituły krakowskiej w sieradzkiem i łęczyckiem, Warszawa 1903.
Biskup M., Rozmieszczenie własności ziemskiej województwa chełmińskiego i malborskiego w drugiej połowie XVI w. (mapa i materiały), Toruń 1957.
Biskup M., Rozwój sieci miast pruskich do drugiej połowy XVII w., KHKM, t. 28, 1980, nr 3, s. 401–412.
Biskup M., Średniowieczna sieć klasztorów w państwie zakonu krzyżackiego, „Zapiski Historyczne” 64, 1999, z. 1, s. 35–61.
Biskup M., Tomczak A., Mapy województwa pomorskiego w drugiej połowie XVI w. I. Rozmieszczenie własności ziemskiej, II. Sieć parafialna, Toruń 1955.
Bogucka M., Samsonowicz H., Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986.
Brust M., Geneza i początki miast w dobrach biskupów poznańskich w Wielkopolsce (XIII–XIV wiek), cz. 2, „Nasza Przeszłość” 101, 2004, s. 79–147.
Chłapowski K., Przynależność własnościowa osiedli i Aneks II. Dobra w posiadaniu instytucji kościelnych w końcu XVI w., w: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku, red. H. Rutkowski, cz. 2: Komentarz. Indeksy, Warszawa 2008 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 1), s. 83–93, 100–106.
Chłapowski K., Dunin-Wąsowiczowa A., Przynależność własnościowa osiedli i Aneks II: Dobra w posiadaniu instytucji kościelnych w końcu XVI wieku, w: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckiej w drugiej połowie XVI wieku, red. S. Trawkowski, cz. 2: Komentarze. Indeksy, Warszawa 1998 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 5), s. 58–64, 67–70.
Derwich M., Klasztor a miasto w średniowieczu w historiografii europejskiej. Próba podsumowania, w: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole 2000, s. 21–50.
Dunin-Wąsowicz A., Większe kompleksy dóbr w posiadaniu instytucji kościelnych w woj. sandomierskim w ostatniej ćwierci XVI w., w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 2: Komentarz. Indeksy, Warszawa 1993 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 2), s. 112–113.
Dymek B., Z historii Puszczy Białej i Broku, „Rocznik Mazowiecki” 17, 2005, s. 105–111.
Dzieje Lubelszczyzny, t. 3: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego, oprac. S. Kuraś, Warszawa 1983.
Gapski H., Cystersi jędrzejowscy w czasach nowożytnych (XVI–XVIII wiek), w: Cystersi w Polsce. W 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego, red. D. Olszewski, Kielce 1990, s. 80–96.
Gieysztorowa I., Charakter i wielkość osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 2: Komentarz. Indeksy, Warszawa 1973 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 7), s. 77–87.
Górczak Z., Dobra stołowe biskupstwa krakowskiego za pontyfikatu Zbigniewa Oleśnickiego (1423–1455), w: Zbigniew Oleśnicki, książę Kościoła i mąż stanu. Materiały z konferencji Sandomierz 20–21 maja 2005 roku, red. F. Kiryk, Z. Noga, Kraków 2006, s. 241–270.
Górska-Gołaska K., Kazimierz Biskupi w średniowieczu, w: Dzieje Kazimierza Biskupiego, cz. 1: Monografia, red. Z. Chodyła, Kazimierz Biskupi–Konin 2001, s. 11–72.
Grzegorz M., Lokacja miast na Pomorzu Gdańskim w latach 1309–1454 na tle działalności politycznej i gospodarczej oraz administracyjnej zakonu krzyżackiego, w: W kręgu stanowych i kulturowych przeobrażeń Europy Północnej w XIV–XVIII wieku, red. Z.H. Nowak, Toruń 1988, s. 39–55.
Grzegorz M., Struktura administracyjna i własnościowa Pomorza Gdańskiego pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1309–1454, Warszawa–Poznań–Toruń 1987.
Guldon Z., Mapy ziemi dobrzyńskiej w drugiej połowie XVI w. I. Podziały administracyjne, II. Rozmieszczenie własności ziemskiej, Toruń 1967.
Guldon Z., Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI w., Toruń 1964.
Inglot S., Stosunki społeczno-gospodarcze ludności w dobrach biskupstwa włocławskiego w pierwszej połowie XVI wieku, Lwów 1927.
Jastrebickaja Ałła J., Małe miasta. Specyfika średniowiecznej urbanizacji w Europie, KHKM, t. 43, 1995, nr 1, s. 33–42.
Karczewski D., Rozwój sieci miast klasztornych w Polsce do połowy XVI wieku, w: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym. Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 6–8 V 1999 r. przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław–Opole 2000, s. 137–150.
Kiryk F., Lokacje miast biskupich w prepozyturze kieleckiej, w: Pamiętnik świętokrzyski. Studia z dziejów kultury chrześcijańskiej. Praca zbiorowa, Kielce 1991, s. 47–63.
Kiryk F., Lokacje miejskie nieudane, translacje miast i miasta zanikłe w Małopolsce do połowy XVII stulecia, KHKM, t. 28, 1980, nr 3, s. 373–384.
Kiryk F., Skrzynno Opackie i Skrzynno Plebańskie – miasta bliźniacze i konkurencyjne (XIII–XVIII wiek), w: Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesno nowożytnych, t. 1, red. W. Bukowski, T. Jurek, Kraków 2012, s. 595–627.
Kowalski M.D., Uposażenie krakowskiej kapituły katedralnej w średniowieczu, Kraków 2000.
Krajewski T., Społeczno-gospodarczy rozwój i upadek Broku w XVI–XVII wieku, w: Brok i Puszcza Biała. Przeszłość – środowisko geograficzne, kulturowe i przyrodnicze, Ciechanów 1989, s. 28–41.
Kubicki R., Saletra W., Hutnictwo i górnictwo w regionie świętokrzyskim – do Księstwa Warszawskiego, „Studia i Materiały Wydziału Zarządzania i Administracji Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. Miscellanea Oeconomicae” 17, 2013, nr 2, s. 29–40.
Kulejewska-Topolska Z., Nowe lokacje miejskie w Wielkopolsce od XVI do końca XVIII wieku. Studium historyczno-prawne, Poznań 1964.
Kulejewska-Topolska Z., Oznaczenia i klasyfikacje miast w dawnej Polsce (XVI–XVIII w.), CPH, t. 8, 1956, z. 3, s. 253–268.
Kurtyka J., Posiadłość, dziedziczność i prestiż. Badania nad późnośredniowieczną i wczesno nowożytną wielką własnością możnowładczą w Polsce XIV–XVII wieku, „Roczniki Historyczne” 65, 1999, s. 161–194.
Lalik T., Regale targowe książąt wschodniopomorskich w XII–XIII w., PH, t. 56, 1965, s. 171–201.
Laszuk A., Zaścianki i królewszczyzny. Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1998.
Malinowska J., Studia osadnicze na obszarze powiatu brzezińskiego do połowy XVI wieku, Toruń 2002.
Mikulski K., Wroniszewski J., Folwark i zmiany koniunktury gospodarczej w Polsce XIV–XVII wieku, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 4, 2003, s. 25–39.
Muszyńska J., Biskupi krakowscy rządcami dóbr sandomierskich (od połowy XV do połowy XVII wieku), w: Kościół krakowski w życiu państwa i narodu polskiego, red. A. Pankowicz, Kraków 2002, s. 95–112.
Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Poznań 1964.
Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 2: Komentarz. Indeksy, Warszawa 1973 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 7), s. 88–102.
Pałucki W., Przynależność własnościowa osad, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, red. W. Pałucki, cz. 2: Komentarz. Indeksy, Warszawa 1993 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 2), s. 87–98.
Pazyra S., Studia z dziejów miast na Mazowszu od XIII do początków XX wieku, Lwów 1939.
Perzanowski Z., Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu. Studia nad fundacją i rozwojem uposażenia w średniowieczu, Wrocław 1978.
Piotrkowska U., Struktura i rozmieszczenie własności ziemskiej w powiatach poznańskim i wałeckim w drugiej połowie XVI wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 17, 1989, z. 1, s. 5–112.
Piotrkowska U., Struktura i rozmieszczenie własności ziemskiej w powiecie kościańskim i ziemi wschowskiej w drugiej połowie XVI wieku, „Rocznik Leszczyński” 1, 1976, s. 207–320.
Polaszewski L., Własność feudalna w województwie kaliskim w XVI wieku, Poznań 1976.
Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. M. Biskup, współpr. L. Koc, Warszawa 1961 (Atlas Historyczny Polski. Seria B: Mapy Przeglądowe, 1).
Rosin R., Wolbórz i jego okolice w XI–XVI w. Kasztelania – osadnictwo – miasto, w: 400-lecie śmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego. 700-lecie nadania praw miejskich Wolborzowi. Materiały sesji popularnonaukowej z 24 IX 1972 r., red. R. Rosin, Łódź 1975, s. 11–58.
Samsonowicz H., Długosiodło – kariera wsi mazowieckiej w średniowieczu, „Rocznik Mazowiecki” 18, 2006, s. 32–46.
Samsonowicz H., Gospodarka i społeczeństwo (XIII – początek XVI w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 339–394.
Samsonowicz H., Ośrodki gospodarcze w Puszczy Białej na początku XIX wieku, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego” 6, 1992, s. 46–48.
Samsonowicz H., Wiejskość osad miejskich w późnym średniowieczu, w: Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie środkowej, [red. C. Buśko i in.], Wrocław–Praha 2002, s. 13–16.
Skiełczyński Z., Życie umysłowe w dawnym Łowiczu, „Roczniki Łowickie” 1, 2003, s. 11–40.
Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego w średniowieczu, oprac. A. Borkiewicz-Celińska, z. 1–2, Wrocław 1980–1981, z. 3–4, Warszawa 1998–2000.
Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. 1, oprac. S. Chmielewski, K. Górska-Gołaska, J. Luciński, Wrocław 1982–1987.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, współpr. M. Grzegorz, red. M. Biskup, Wrocław 1971.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi warszawskiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, K. Pacuski, do druku przyg. M. Piber-Zbieranowska, A. Salina, red. T. Jurek, Warszawa 2013.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi wyszogrodzkiej w średniowieczu, oprac. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska, Wrocław 1971.
Sobisiak W., Rozwój latyfundium biskupstwa poznańskiego w XVI do XVIII wieku, Poznań 1960.
Stępkowski L., Bodzentyn nowożytny. Z dziejów miasta biskupiego w XVI–XVIII wieku, w: Bodzentyn. Z dziejów miasta w XII–XX wieku, red. K. Bracha, Kielce 1998, s. 81–101.
Stępkowski L., Z dziejów miast opactwa wąchockiego w XIII–XIX w. (do 1819 r.), w: Z dziejów opactwa cystersów w Wąchocku. Materiały z sesji naukowej 1991 rok, red. A. Massalski, D. Olszewski, Kielce 1993, s. 23–36.
Swieżawski A., Biała Rawska w średniowieczu, „Rocznik Łódzki” 14 (17), 1970, s. 373–382.
Szczepański J., Kolegium jezuickie w Pułtusku 1566–1772, w: Dzieje Gimnazjum i Liceum im. Piotra Skargi w Pułtusku, red. D. Ciok, A. Kociszewski, J. Szczepański, Ciechanów–Pułtusk 1992, s. 18–54.
Szczepański J., Dzieje Wyszkowa i okolic, Warszawa 1998.
Szczygieł R., Lokacje miast w Polsce XVI wieku, Lublin 1989.
Szorc A., Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990.
Tafiłowski P., Jan Łaski (1456–1531), kanclerz koronny i prymas Polski, Warszawa 2007.
Topolski J., Gniezno miejscem wielkich jarmarków, w: Dzieje Gniezna, red. J. Topolski, Warszawa 1965, s. 260–324.
Topolski J., Rozwój latyfundium arcybiskupstwa gnieźnieńskiego od XVI do XVIII wieku, Poznań 1955.
Wajs H., Źródła do dziejów średniowiecznego i wczesnonowożytnego Czerwińska w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, w: Dzieje klasztoru w Czerwińsku, [red. E. Olbromski], Lublin 1997, s. 25–29.
Weiss A., Biskupstwo lubuskie, Lubusz, lubuska ziemia, w: Kapituła kolegiacka w Opatowie w 800-lecie istnienia, red. M. Spociński, Z. Pałubska, Opatów 2007, s. 45–59.
Województwo lubelskie w drugiej połowie XVI wieku, oprac. S. Wojciechowski, Warszawa 1966 (Atlas Historyczny Polski. Mapy Szczegółowe XVI wieku, 3).
Wroniszewski J., Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze, Poznań–Wrocław 2001.
Wyrobisz A., Małe miasta w Polsce w XVI i XVII w., w: Miasta doby feudalnej w Europie Środkowo-Wschodniej. Przemiany społeczne a układy przestrzenne, red. A. Gieysztor, T. Rosłanowski, Warszawa 1976, s. 177–187.
Wyrobisz A., Rola miast prywatnych w Polsce w XVI i XVII wieku, PH, t. 65, 1974, z. 1, s. 19–46.
Zajączkowski S.M., Uwagi nad dziejami dóbr łaznowskich i niesułkowskich biskupstwa włocławskiego do końca XVI wieku, Łódź 2000.
Zdanek M., Dochodowość majątku klasztoru cystersów w Mogile w połowie XVI w. na podstawie inwentarza dóbr z lat 1560–1566, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, s. 257–273.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 532
Liczba cytowań: 0
