Bomby ekologiczne jako kłopotliwa spuścizna po działalności zakładów przemysłowych PRL
DOI:
https://doi.org/10.12775/RDSG.2024.08Słowa kluczowe
zanieczyszczenie środowiska, zakłady przemysłowe, Polska Rzeczpospolita Ludowa, prywatyzacja, odpady niebezpieczne, remediacja, rekultywacjaAbstrakt
W latach 1945–1989 doszło w wielu rejonach Polski do dewastacji i silnego skażenia środowiska naturalnego przez przemysł państwowy. Okazało się, że skutki zanieczyszczenia środowiska naturalnego przez zakłady przemysłowe odczuwalne są do dnia dzisiejszego. Celem artykułu jest przedstawienie skali zagrożenia związanego z toksycznymi odpadami pozostawionymi przez zlikwidowane przedsiębiorstwa państwowe oraz opisanie na wybranych przykładach podjętych po 1989 r. działań w kierunku rozwiązania opisywanego problemu.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych w Warszawie
PZPR. KC w Warszawie, sygn. 2/1354/0/2.5.4/LI-389, Stan sanitarny kraju, ochrona środowiska naturalnego, zanieczyszczenie powietrza, Huta Metali Nieżelaznych w Szopienicach – ołowica wśród dzieci, zachorowania epidemiczne, organizacja Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych, Płock. Oceny, korespondencja
Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy, sygn. 562, Projekt strefy ochronnej ujęcia wody pitnej „S” Zakładów Chemicznych „Organika-Zachem” w Bydgoszczy, oprac. A. Narwojsz, Gdynia 1994; sygn. 542, Wpływ Zakładów Chemicznych w Bydgoszczy na wody podziemne (do kompleksowej oceny wpływu na środowisko), oprac. A. Narwojsz, 1993
Archiwum Państwowe w Bydgoszczy
Zakłady Chemiczne „Organika-Zachem” w Bydgoszczy, sygn. 1131/2828, Kontrole zewnętrzne. Kompleksowa kontrola z zakresu ochrony środowiska i realizacja poleceń pokontrolnych; sygn. 1131/524, Due Diligence. Ochrona środowiska – część III
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Katowicach
Rejestr historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi, Karta informacyjna wpisu o numerze rej. 1191
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Krakowie
Zestawienie obszarów o przekroczonych standardach jakości gleby lub ziemi na terenie Województwa Małopolskiego – na podstawie informacji i rejestrów przekazanych do RDOŚ w Krakowie przez starostów (tab. nr 2)
Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Poznaniu
Rejestr zawierający informacje o terenach, na których stwierdzono przekroczenia standardów jakości gleby lub ziemi, Urząd Miasta Poznania, Starostwo Powiatowe, 2002–2006
Akty prawne
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi, Dz. U. 2002, nr 165, poz. 1359.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 1 września 2016 r. w sprawie sposobu prowadzenia oceny zanieczyszczenia powierzchni ziemi, Dz. U. 2016, poz. 1395.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) Nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006, Dziennik Urzędowy UE L 353 z 31 XII 2008, z późn. zm.
Ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, Dz. U. 1980, nr 3, poz. 6.
Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz. U. 2001, nr 62, poz. 627.
Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, Dz. U. 2001, nr 63, poz. 32.
Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2014, poz. 1101.
Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o wielkoobszarowych terenach zdegradowanych, Dz. U. 2023, poz. 1719.
Materiały statystyczne
Ochrona środowiska 1993, oprac. GUS, Warszawa 1993.
Raport o stanie, zagrożeniu i ochronie środowiska 1990, oprac. GUS, Warszawa 1990.
Opracowania
20-lecie samorządu terytorialnego, „Fakty. Magazyn Gospodarczy” 2010, nr 2 (44).
Błaszczyk P., Coraz więcej bomb ekologicznych. „Rejestry to ponury żart”, https:// smoglab.pl/bomby-ekologiczne-w-polsce/ (19 VIII 2023).
Chybowski S., Legocki J., Historia polskiego przemysłu organicznego, Warszawa 2012 (Karty z Historii Polskiego Przemysłu Chemicznego, 18).
Czaja S., Fiedor B., Graczyk A., Jakubczyk Z., Polityka ekologiczna w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, Wrocław 1994.
Czop M., Wykaz 20 najbardziej niebezpiecznych „prawdziwych bomb ekologicznych w Polsce”, https://instytutsprawobywatelskich.pl/wp-content/ uploads/2021/11/Wykaz-Prawdziwych-Bomb-Ekologicznych_luty-2021_.pdf (1 IX 2023).
Czop M., Motyka J., Sracek O., Szuwarzyński M., Geochemistry of the Hyperalkaline Gorka Pit Lake (pH>13) in the Chrzanow Region, Southern Poland, „Water Air Soil Pollution” 214, 2011.
Czy raport AGH o Zachemie jest rzetelny. Są wątpliwości. Rozmowa Macieja Kuleszy z Andrzejem Narwojszem, ,,Gazeta Wyborcza”, wyd.: Bydgoszcz, 18 V 2018, https://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/7,48722,23415861, czy-raport-agh-w-sprawie-zachemu-jest-rzetelny-sa-watpliwosci.html (11 I 2025).
Działalność kontrolna Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie w roku 2004, oprac. WIOŚ w Rzeszowie, https://wios.rzeszow.pl/cms/ upload/file_out/dziaalnokontrolna2004.pdf (1 IX 2023).
Florencka N., Seremet B., Trafas M., Badania skażenia gleb w sąsiedztwie byłego zakładu „Polam-Rzeszów”, „Inżynieria Środowiskowa” 8, 2003, nr 1.
Gieysztor A., Michalczyk L., Ślachciak H., 40 lat Zakładów Chemicznych „Organika-Zachem” w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1988.
Goldenman G., Prawne, gospodarcze i ekologiczne aspekty prywatyzacji przedsiębiorstw przemysłowych w krajach środkowej i wschodniej Europy, w: Ekologiczne aspekty prywatyzacji, red. B. Poskrobko, Białystok 1996.
Góra G., Król M., Bomby ekologiczne, w: Raport o stanie środowiska w województwie podkarpackim w 2009 r., Rzeszów 2010.
Gruszka Z., Sabotaż lub awaria. Katastrofa przemysłowa w Łęgnowie w 1952 roku, Bydgoszcz 2007.
Historia szopienickiej epidemii ołowicy a współczesny problem zanieczyszczenia środowiska na Śląsku. Z doktor Jolantą Wadowską-Król rozmawia Aleksandra Lange, „Z Teorii i Praktyki Dydaktycznej Języka Polskiego” 31, 2022.
Informacja o wynikach kontroli. Działania organów administracji publicznej w zakresie usuwania historycznych zanieczyszczeń powierzchni ziemi, oprac. Departament Środowiska NIK w Warszawie, Warszawa 2019.
Informacja o wynikach kontroli. Zapobieganie zagrożeniom ze strony składowisk pozazakładowych z terenu województwa łódzkiego, oprac. Delegatura NIK w Łodzi, Warszawa 2020.
Jarosz D., Początki zainteresowania władz i społeczeństwa PRL zanieczyszczeniem powietrza, w: Od systemu żarowego do ekorozwoju. Ochrona i wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego na ziemiach polskich – aspekt historyczny, red. T. Głowiński, M. Zawadka, Wrocław 2016.
Jarosz D., Zanieczyszczenia wód i powietrza w Polsce w latach 1945–1970 jako problem władzy i społeczeństwa, „Polska 1944/1945–1989. Studia i Materiały” 15, 2007.
Jędryka M., Ołowiane dzieci. Zapominania epidemia, Warszawa 2020.
Kaczorowski M., Prasuła P., Kasprzak P., Problematyka związana z likwidacją produkcji specjalnej w zakładach chemicznych, „Materiały Wysokoenergetyczne” 2017, nr 9.
Kamosiński S., Mikroekonomiczny obraz przemysłu Polski Ludowej w latach 1950–1980 na przykładzie regionu kujawsko-pomorskiego, Poznań 2007.
Kamosiński S., Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw a problem ochrony środowiska naturalnego, w: Od systemu żarowego do ekorozwoju. Ochrona i wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego na ziemiach polskich – aspekt historyczny, red. T. Głowiński, M. Zawadka, Wrocław 2016.
Kamosiński S., Przemysł jako problem badawczy z punktu widzenia historii gospodarczej, w: Historia gospodarcza. Problemy i metody. Studia w stulecie powstania poznańskiej szkoły historii gospodarczej, red. T. Janicki, Poznań 2020.
Kasperczyk R., Wilusz T., Historia i przyszłość Zakładów Chemicznych „Organika-Zachem” w Bydgoszczy, „Przemysł Chemiczny” 1993, nr 9.
Kompleksowa ocena stanu zanieczyszczenia środowiska gruntowo-wodnego na terenie dawnych Zakładów Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy wraz z określeniem wykazu działań koniecznych dla skutecznej remediacji, oprac. M. Czop, D. Pietrucin, Kraków 2016.
Kozak E., Skutki ekologiczne działalności zlikwidowanych Rzeszowskich Zakładów Lamp Wyładowczych Polam-Rzeszów w Pogwizdowie Nowym, w: Odpady zagrożeniem dla środowiska, red. M. Suchy, Rzeszów 1998.
Najwięksi truciciele. Lista zakładów produkcyjnych najbardziej szkodliwych dla środowiska przyrodniczego, „Rzeczpospolita” 15 I 1990, nr 12, https://www. rmf24.pl/fakty/polska/news-w-polsce-mamy-ponad-800-bomb-ekologicznychich-lokalizacje-z,nId,5143249#crp_state=1 (1 IX 2023).
Naukowcy krakowskiej AGH piszą w sprawie badań w Zachemie, ,,Gazeta Wyborcza”, wyd.: Bydgoszcz, 15 VI 2018, https://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/ 7,48722,23542076,naukowcy-krakowskiej-agh-pisza-w-sprawie-badan-wzachemie.html (11 I 2025).
Ocena jakości wody podziemnej w studiach przydomowych na terenie osiedla Łęgnowo Wieś w Bydgoszczy, oprac. Geoprogram, Bydgoszcz 2016.
Pierri D., Czop M., Borczak S., Warunki występowania i migracji WWA w utworach czwartorzędowych w rejonie składowiska odpadów przemysłowych „Zielona” w Bydgoszczy, „Przegląd Geologiczny” 65, 2017, nr 11/1.
Pietrucin D., Migracje zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych w środowisku wodnym na przykładzie składowiska odpadów przemysłowych „Zielona” w Zakładach Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy, Kraków 2015.
Pietrucin D., Czop M., Modeling of Chemical Migration under the Overlapping Impact of Multiple and Diverse Pollution Sources in the Area of the „Zachem” Chemical Plant (Bydgoszcz, Northern Poland), „Bulletin of Geography. Physical Geography Series” 2015, nr 9.
Pietrucin D., Czop M., Zanieczyszczenia wód podziemnych związkami chloroorganicznymi w rejonie składowiska odpadów przemysłowych „Zielona” w Bydgoszczy, „Przegląd Geologiczny” 63, 2015, nr 10/2.
Pilotażowe badania zdrowotne mieszkańców obszarów zanieczyszczonych w wyniku działalności dawnych Zakładów Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy, oprac. Departament Spraw Społecznych, Wdrażania EFS i Zdrowia, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu, Toruń 2018.
Skupińska G., Zakłady Chemiczne Zachem w Bydgoszczy, „Przemysł Chemiczny” 2001, nr 8.
Socha R., Bombowy krajobraz, „Polityka’’ 2021, nr 9.
Stodulski W., Ekorozwój a polska transformacja, czyli od gospodarki planowej do rynkowej. Raport krajowy (Polska), Warszawa 2001.
Strategiczny plan działań dla potrzeb likwidacji zagrożeń zdrowotnych i środowiskowych oraz wykonania skutecznej remediacji i optymalnego zagospodarowania terenów zanieczyszczonych w wyniku działalności dawnych Zakładów Chemicznych „Zachem” w Bydgoszczy, oprac. M. Czop, E. Kret, D. Pierri (dostęp w formie prezentacji multimedialnej), https://docplayer. pl/202436608-Mariusz-czop-ewa-kret-dorota-pierri-katedra-hydrogeologiii-geologii-inzynierskiej-agh.html (22 VIII 2023).
Syntetyczny raport z realizacji projektu naukowo-badawczego WODA+: „Ocena skali zanieczyszczenia wód powierzchniowych i płytkich wód podziemnych w rejonie miejscowości Łęgnowo i Plątnowo, w strefie niekorzystnego oddziaływania dawnych Zakładów Chemicznych Zachem w Bydgoszczy”, kier. projektu M. Czop, AGH, Kraków 2018.
Święchowicz M., Chmury płyną pod ziemią, „Newsweek” 2018, nr 15.
Taylor E., Zanieczyszczenie środowiska geograficznego oraz jego ochrona, w: Geografia gospodarcza Polski, red. I. Fierla, Warszawa 2004.
Twaróg A., Mamak M., Sechman H., Rusiniak P., Kasprzak E., Stanek K., Impact of the Landfill of Ashes from the Smelter on the Soil Environment. Case Study from the South Poland, Europe, „Environ Geochemistry Health” 42, 2020, nr 5.
W pobliżu bomb ekologicznych może mieszkać nawet kilka milionów Polaków. Rozmowa Maxa Fojtucha z prof. Mariuszem Czopem, „Tygodnik Spraw Obywatelskich” 2021, nr 97, https://instytutsprawobywatelskich.pl/wpoblizu-bomb-ekologicznych-moze-mieszkac-nawet-kilka-milionow-polakow/ (22 VIII 2023).
Wilusz T., Działalność socjalna – organizacje społeczno-polityczne, t. 2, Bydgoszcz 2020.
Wilusz T., Zachem. Powstanie – rozwój – upadek, t. 1, Bydgoszcz 2020.
Netografia
https://www.ekologus.pl/czym-sa-historyczne-zanieczyszczenia-i-jakie-obowiazki-ma-wlasciciel-gruntu/ (18 VIII 2023).
https://www.teraz-srodowisko.pl/aktualnosci/Skladowisko-odpadow-pohutniczych-zrekultywowane-2520.html (21 VIII 2023).
https://dziennikzachodni.pl/szef-mafii-smieciowej-na-slasku-zatrzymany-bombaekologiczna-w-szopienicach-to-jego-dzielo/ar/3726658 (21 VIII 2023).
https://www.stalowawola.pl/stawy-osadowe-juz-prawie-zrekultywowane/ (22 VIII 2023).
https://www.dts24.pl/bomba-ekologiczna-wywieziona-z-bylej-rafinerii-mieszkancy-moga-odetchnac-z-ulga/ (22 VIII 2023).
https://www.rmf24.pl/regiony/krakow/news-protest-przed-siedziba-rdos-w- krakowie-zlozono-skarge-na-dyr,nId,5831890#crp_state=1 (23 VIII 2023).
https://oko.press/ekologiczna-bomba-po-zachemie-cz-1 (26 VIII 2023).
https://bydgoszcz.wyborcza.pl/bydgoszcz/7,48722,26709406,instalacja-oczysci-26-hektarow-przy-zachemie-wymagac-tego-moze.html (26 VIII 2023).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 104
Liczba cytowań: 0
