Wydatki na żywność w budżecie domowym żołnierzy polskich i litewskich w połowie XVII wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/RDSG.2022.SI.11Słowa kluczowe
koszty wyżywienia, żołnierskie racje żywnościowe, historia wyżywienia, budżet domowy wojskowych, wojsko w XVII w.Abstrakt
W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczących udziału wydatków na żywność w budżecie domowym żołnierzy polskich i litewskich w połowie XVII w. Przyjęto hipotetyczny jadłospis zgodny z dzisiejszymi normami energetycznymi i uwzględniający podstawowe produkty spożywcze dostarczające odpowiednią ilość węglowodanów, białka i tłuszczów, które były wówczas popularne również wśród uboższych warstw społeczeństwa Rzeczypospolitej. Z szacunkowych obliczeń wynika, że jego koszt wyniósłby ok. 40% żołdu szeregowego wojskowego służącego w piechocie. W przypadku pobierania przez dowódcę większej części żołdu na wyżywienie swoich podwładnych, np. 50%, świadczyłoby to o możliwości utrzymywania z nadwyżki osób wspomagających działanie oddziału od zaplecza.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (AGAD): Archiwum Skarbu Koronnego, Akta Skarbowo-Wojskowe, dział 86, sygn. 49, Rachunki prowiantowe I.M.P. Marcina Dębickiego.
Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK): Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 967, Sprawy regimentu pieszego dragońskiego Jana Sapiehy; Zbiór Rusieckich, sygn. 31, Miscellanea z lat 1626–1654 przeważnie do spraw Kozackich.
Archiwum Państwowe (AP) w Lublinie: Księgi grodzkie lubelskie, sygn. 84, Księgi lubelskie grodzkie relacje, 1659 r.; Księgi grodzkie lubelskie, sygn. 85, Księgi lubelskie grodzkie relacje, 1659 r.; Księgi grodzkie lubelskie, sygn. 86, Księgi lubelskie grodzkie relacje, 1660 r.; Trybunał Koronny Lubelski, sygn. 457, Ekstrakty z akt sądów grodzkich łukowskich z lat 1573–1686.
Archiwum Państwowe (AP) w Poznaniu: Akta miasta Gniezna, sygn. I 151, [Księga rachunkowa].
Biblioteka Książąt Czartoryskich – Muzeum Narodowe w Krakowie (BCz): sygn. 2247, Akta i materiały do dziejów Polski XVII w.
Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника, Львів (LNNB): f. 4, Zbiór rękopisów Biblioteki Baworowskich, sygn. 235, Miscellanea 1648–1652, dotyczące spraw szwedzkich, kozackich, węgierskich, tatarskich, wołoskich; f. 5, Rękopisy Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, sygn. 189, Manuscripta Martini Goliński. Odpisy pism politycznych, listów i innych materiałów historycznych oraz zapiski kronikarskie Marcina Golińskiego z lat 1640–1665.
Źródła drukowane
Antologia literatury sowiźrzalskiej XVI i XVII wieku, oprac. S. Grzeszczuk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1966.
„Arma cosacica”. Poezja okolicznościowa o wojnie polsko-kozackiej 1648–1649, oprac. P. Borek, Kraków 2005.
Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1: Wiek X–XVIII, oprac. J. Gintel, Kraków 1971.
Czerniecki S., Compendium ferculorum albo zebranie potraw, oprac. J. Dumanowski, M. Spychaj, Warszawa 2010.
Drobysz Tuszyński J.F., Pamiętnik, w: Dwa pamiętniki z XVII wieku: Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego, wyd. A. Przyboś, Wrocław 1954, s. 21–108.
Fredro A.M., O porządku wojennym i o pospolitem ruszeniu małem, [...], (wyimek z Zwierzyńca Jednorożców, wyd. przez Franciszka Glinkę 1670 r. we Lwowie), wyd. K.J. Turowski, Sanok 1856.
Gordon P., Tagebuch des Generalen Patrick Gordon während seiner Kriegsdienste unter den Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, und seines Aufenthaltes in Russland vom Jahre 1661 bis 1699, t. 1, wyd. M.A. Obolenski, M.C. Posselt, Moskau 1849.
Holsten H.Ch., Przygody wojenne 1655–1666, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1980.
Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648–1679), oprac. J. Dzięgielewski, Warszawa 2000.
Jerlicz J., Latopisiec albo Kroniczka Joachima Jerlicza, t. 1–2, wyd. K.W. Wójcicki, Warszawa 1853.
Kochowski W., Historia panowania Jana Kazimierza, t. 1, wyd. E. Raczyński, Poznań 1859.
Korespondencja Stanisława Koniecpolskiego hetmana wielkiego koronnego 1632–1646, oprac. A. Biedrzycka, Kraków 2005.
Łoś J., Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, oprac. R. Śreniawa-Szypiowski, Warszawa 2000.
Medeksza S.F., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654–1668, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875.
Michałowski J., Jakuba Michałowskiego księga pamiętnicza, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1864.
Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich XVII wieku, wyd. S. Przyłęcki, Lwów 1842.
Pasek J.Ch., Pamiętniki, oprac. W. Czapliński, Warszawa 2009.
Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880.
Poczobut Odlanicki J.W., Pamiętnik, oprac. A. Rachuba, Warszawa 1987.
Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1937.
Portfolio królowej Maryi Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów urzędowych i innych dokumentów ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, t. 2, wyd. E. Raczyński, Poznań 1844.
Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” (1648–1651), oprac., wstęp i przyp. M. Nagielski, Warszawa 1999.
Skorobohaty A., Diariusz, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 2000.
Sobieski J., Listy do Marysieńki, oprac. L. Kukulski, Warszawa 1962.
Starożytności historyczne polskie, czyli Pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, listy królów i znakomitych mężów, przypowieści, przysłowia i t.p., t. 1, wyd. A. Grabowski, Kraków 1840.
VC, t. 4: 1641–1668, vol. 1: 1641–1658, wyd. S. Grodziski, M. Kwiecień, K. Fokt, Warszawa 2015.
VL, t. 2–5, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859–1860.
Zbiór dyplomatów rządowych i aktów prywatnych posługujących do rozjaśnienia dziejów Litwy i złączonych z nią krajów (od 1387 do 1710 r.), red. M. Krupowicz, Wilno 1858.
Opracowania
Adamczyk W., Ceny w Lublinie od XVI do końca XVIII wieku, Lwów 1935.
Adamczyk W., Ceny w Warszawie w XVI i XVII wieku, Lwów 1938.
Allen R.C., The Great Divergence in European Wages and Prices from the Middle Ages to the First World War, „Explorations in Economic History” 38, 2001, s. 411–447.
Bobiatyński K., Rachunki wojskowe hetmana polnego litewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 48, 2019, nr 1, s. 41–59.
Bogucka M., Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII wieku, Wrocław 1956.
Bogucka M., Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Warszawa 1994.
Burschel P., Söldner im Nordwestdeutschland des 16. und 17. Jahrhunderts. Sozialgeschichtliche Studien, Göttingen 1994.
Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 2, Warszawa 1976.
Ciesielski T., Rodzina wojskowa w połowie XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. C. Kuklo, Warszawa 2008, s. 231–246.
Czapliński W., Długosz J., Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976.
Dudek L., Zaopatrywanie wojsk w dawnej Polsce (do 1864 r.), Poznań 1973.
Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, red. A. Mączak, Warszawa 1981.
Encyklopedya powszechna, t. 3, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1860.
Fernández-Armesto F., Wokół tysiąca stołów czyli Historia jedzenia, tłum. J. Jackowicz, Warszawa 2003.
Flandrin J.-L., Dietary Choices and Culinary Technique, 1500–1800, w: Food. A Culinary History from Antiquity to the Present, red. J.-L. Flandrin, M. Montanari, New York 2013, s. 403–417.
Frykowski J.A., Szkody wyrządzone przez jazdę polską w starostwie tyszowieckim w XVII i XVIII wieku, „Annales Univesitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin Polonia” 47, 2012, nr 1, s. 25–47.
Gawron P., Dyscyplina w szeregach armii polsko-litewskiej na terenie Małopolski i Rusi Czerwonej w czasie przygotowań do wyprawy chocimskiej w 1621 r., CPH, t. 71, 2019, nr 2, s. 89–111.
Gilewicz A., Studia z dziejów miar i wag w Polsce. Część 1. Miary pojemności i ciężaru (wagi), „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 16, 1936–1937, nr 3, s. 315–322.
Głosek M., Łuczak B., Bitwa pod Lubieszewem (17 kwietnia 1577 r.) w świetle badań archeologicznych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 25, 1982, s. 81–100.
Hoszowski S., Ceny we Lwowie w XVI i XVII wieku, Lwów 1928.
Hundert Z., Husaria koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672–1676, Oświęcim 2012.
Huntebrinker J.W., „Fromme Knechte“ und „Garteteufel“. Söldner als soziale Gruppe im 16. und 17. Jahrhundert, Konstanz 2010.
Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2003.
Kopczyński M., Historia gospodarcza ciała. Studia z dziejów biologicznego standardu życia na ziemiach polskich, Warszawa 2018.
Lorenz M., Das Rad der Gewalt. Militär und Zivilbevölkerung in Norddeutschland nach dem Dreißigjährigen Krieg (1650–1700), Köln–Weimar–Wien 2007.
Łeńska-Bąk K., O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach. Historia kultury „sub speciae culinaria”, Opole 2010.
Łopatecki K., Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach Europy Zachodniej, „Białostockie Teki Historyczne” 5, 2007, s. 57–73.
Łopatecki K., „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
Łopatecki K., Funkcjonowanie rodzin w strukturach autoramentu narodowego, „Studia Historyczno-Wojskowe” 3, 2009, s. 66–81.
Łopatecki K., „Oblężenie i zdobycie warownej twierdzy połockiej przez Najjaśniejszego Króla Polski Stefana” – wykorzystanie kartografii podczas planowania taktycznego, „Terminus” 19, 2017, nr 4, s. 705–758.
Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Łopatecki K., Związki małżeńskie i pozamałżeńskie w armii koronnej i litewskiej w XVI i XVII stuleciu – prawo i stan faktyczny, „Miscellanea Historico-Iuridica” 13, 2014, nr 2, s. 47–71.
Łoziński W., Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1974.
Maroń J., Wojna trzydziestoletnia na Śląsku. Aspekty militarne, Wrocław–Racibórz 2008.
Molenda D., Ludzie pracy, w: Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 3, red. A. Keckowa, D. Molenda, Wrocław 1978.
Nagielski M., Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648–1668), Warszawa 1989.
Nagielski M., Opinia szlachecka o gwardii królewskiej w latach 1632–1668, KH, t. 92, 1985, nr 3, s. 549–576.
Nagielski M., Stosunki wojska ze społeczeństwem Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XVII wieku w świetle poezji okolicznościowej, „Napis” 7, 2001, s. 219–233.
Nagielski M., Żołnierz koronny w XVII wieku, wybawca i bohater czy ciemiężyciel – w świetle zachowanych rejestrów szkód w księgach grodzkich i ziemskich Rzeczypospolitej, w: Społeczeństwo a wojsko, Warszawa 2015 (Społeczeństwo Staropolskie. Seria Nowa, 4), s. 135–154.
Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, red. M. Jarosz, Warszawa 2012.
Normy żywienia dla populacji polskiej, red. M. Jarosz, Warszawa 2017.
Pawłowski M., Monety ostatnich Gryfitów w Królestwie Polskim w świetle znalezisk, „Wiadomości Numizmatyczne” 62, 2018, nr 1–2, s. 1–33.
Pawłowski M., Talary zachodniopomorskie w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczecinie, „Przegląd Zachodniopomorski” 26 (55), 2011, nr 3, s. 32–33.
Pelc J., Ceny w Gdańsku w XVI i XVII wieku, Lwów 1937.
Perjés G., Zur Psychologie des ungarischen Militärs im 16. und 17. Jahrhundert, „Militärgeschichtliche Mitteilungen” 2, 1971, s. 7–25.
Pirecki P., Plebejskie „potkania” z niechcianym żołnierzem – na przykładzie wybranych komedii polskich z początku XVII wieku, „Napis” 12, 2006, s. 231–238.
Saalfeld D., Wandlungen der bäuerlichen Konsumgewohnheiten von Mittelalter zur Neuzeit, w: Essen und Trinken in Mittelalter und Neuzeit. Vorträge eines interdisziplinären Symposions von 10–13 Juni 1987 an der JustusLiebig Universität Gießen, red. I. Bitsch, T. Ehlert, X. von Ertzdorff, Sigmaringen 1987, s. 59–75.
Sikora R., Zapomniana armia, w: W kręgu Hadziacza A.D. 1658. Od historii do literatury, red. P. Borek, Kraków 2008, s. 157–168.
Słownik języka polskiego, t. 1, cz. 1, wyd. S.B. Linde, Warszawa 1807.
Srogosz T., Aprowizacja wojska polskiego w XVII wieku, „Biuletyn Instytutu Filozoficzno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie” 27 (8), 2001, s. 182–195.
Srogosz T., Choroby i śmierć żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku, KHKM, t. 64, 2016, nr 2, s. 187–196.
Srogosz T., Przemarsze i kwaterunki niekarnych oddziałów wojskowych w województwach łęczyckim i sieradzkim oraz ziemi wieluńskiej w XVII wieku, „Rocznik Łódzki” 37 (40) 1987, s. 3–33.
Srogosz T., Żołnierz swawolny, Warszawa 2010.
Srogosz T., Życie codzienne żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku, Oświęcim 2018.
Swiesznikow I., Bitwa pod Beresteczkiem 1651 r. w świetle źródeł historycznych i archeologicznych, „Muzealnictwo Wojskowe” 5, 1992, s. 82–83.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001.
Tomaszewski E., Ceny w Krakowie w latach 1601–1795, Lwów 1934.
Wilson P.H., Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, tłum. M. Kapałczyński, Oświęcim 2017.
Wimmer J., Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978.
Wimmer J., Wojsko, w: Polska XVII wieku. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. J. Tazbir, Warszawa 1977, s. 162–211.
Wimmer J., Wojsko polskie w 2 połowie XVII wieku, Warszawa 1965.
Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII i z początkiem XVIII w. (1648–1717), w: T. Nowak, J. Wimmer, Historia oręża polskiego, Warszawa 1981, s. 449–548.
Wimmer J., Wojskowość polska w latach 1648–1699, w: Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 2: 1648–1864, red. J. Sikorski, Warszawa 1966, s. 5–142.
Wimmer J., Z problemów zaopatrzenia wojska w 2 połowie XVII wieku, w: Z dziejów wojny i polityki. Księga pamiątkowa ku uczczeniu siedemdziesiątej rocznicy urodzin prof. dra Janusza Wolińskiego, red. S. Herbst, Warszawa 1964, s. 172–178.
Wisner H., Wojsko w społeczeństwie litewskim pierwszej połowy XVII wieku, PH, t. 66, 1975, nr 1, s. 41–60.
Wyczański A., Studia nad konsumpcją żywności w Polsce w XVI i pierwszej połowie XVII w., Warszawa 1969.
Żabiński Z., Rozwój systemów pieniężnych w Europie zachodniej i północnej, Wrocław 1989.
Żabiński Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.
Żmudziński M., Uwagi na temat jedzenia jako źródła informacji o ludziach i ich kulturze na przestrzeni dziejów, w: Apetyt na jedzenie. Pokarm w społeczeństwie, kulturze, symbolice na przestrzeni dziejów, red. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, Bydgoszcz 2018, s. 187–194.
Свєшніков I.K., Бітва під Берестечҝом, Лъвів 1992.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nd/4.0/88x31.png)
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 340
Liczba cytowań: 0