Rewolucja militarna jako czynnik modernizacyjny skarbowości w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim – przykład wojny inflanckiej (1557–1570)
DOI:
https://doi.org/10.12775/RDSG.2022.SI.05Słowa kluczowe
rewolucja militarna, wojna północna 1557–1570, reformy skarboweAbstrakt
Celem artykułu jest zaprezentowanie nowych wyliczeń kosztów I wojny północnej (1557–1570) poniesionych przez stronę litewską, polską i pruską. W tekście zwrócono uwagę na fakt, że wydatki wojenne poniesione na armię zaciężną i koszty jej obsługi pociągnęły za sobą reformy instytucjonalne zarówno w Koronie, jak Wielkim Księstwie Litewskim. Wśród nich najważniejsze były zmiany w systemie podatkowym i sposobie zarządzania domeną monarszą. Nadzwyczajny koszt wojny był jedną z przyczyn zawarcia w 1569 r. unii w Lublinie.
Bibliografia
Arnold T.F., War in Sixteenth-Century Europe. Revolution and Renaissance, w: European Warfare 1453–1815, red. J. Black, New York 1999, s. 23–44.
Bardach J., Krewo i Lublin z problemów unii polsko-litewskiej, KH, t. 76, 1969, nr 3, s. 583–619.
Bardach J., Od aktu w Krewie do Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów (1385–1791), w: Unia lubelska i tradycje integracyjne w Europie Środkowo Wschodniej, red. J. Kłoczowski, P. Kras, H. Łaszkiewicz, Lublin 1999, s. 12–44.
Biskup M., Inflanty w średniowieczu. Władztwa zakonu krzyżackiego i biskupów, Toruń 2002.
Bodniak S., Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 3, 1946, s. 42–276.
Bogucka M., Hołd pruski, Warszawa 1985.
Bogucka M., Nieznany list K. Ferbera w zbiorach Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Pradze, przyczynek do dziejów kapitału handlowego w Gdański w XVI w., PH, t. 48, 1957, nr 1, s. 94–100.
Bołdyrew A., Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2011.
Bołdyrew A., Tam in pecuniis, quam in mercibus alias towarami. Żołd i zarobki żołnierzy polskiej piechoty zaciężnej za pa nowania Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I Starego, „Studia z Dziejów Wojskowości” 1, 2012, s. 67–87.
Bonney R., Ormrod W.M., Introduction. Crises, Revolutions and Self-Sustained Growth. Toward a Conceptual Model of Change in Fiscal History, w: Crises, Revolutions and Self-Sustained Growth. Essays in European Fiscal History, 1130–1830, red. W.M. Ormrod, M. Bonney, R. Bonney, Stamford (UK) 1999, s. 1–21.
Boroda K., Geografia gospodarcza Królestwa Polskiego w XVI wieku, Białystok 2016.
Boroda K., Kmieć, łan czy profit? Co było podstawą poboru łanowego w XV i XVI wieku?, w: Człowiek wobec miar i czasu w przeszłości, red. P. Guzowski, M. Liedke, Kraków 2007, s. 152–170.
Boroda K., Guzowski P., From King’s Finance to Public Finance. Different Strategies of Fighting Financial Crisis in the Kingdom of Poland under Jagiellonian Rule (1386–1572), w: The Financial Crises. Their Management, Their Social Implications and Their Consequences in Pre-Industrial Times, Firenze 2016, s. 451–470.
Brewer J., The Sinews of Power. War, Money and the English State, 1688–1783, London 1989.
Chłapowski K., Realizacja reform egzekucji dóbr (1563–1665). Sprawa zastawów królewszczyzn małopolskich, Warszawa 1984.
Contamine P., Introduction, w: War and Competition Between States, red. P. Contamine, Oxford 2000, s. 1–8.
Cunich P., Revolution and Crisis in English State Finance, 1534–47, w: Crises, Revolutions and Self-Sustained Growth. Essays in European Fiscal History, 1130–1830, red. W.M. Ormrod, M. Bonney, R. Bonney, Stamford (UK) 1999, s. 110–137.
Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w latach 1559–64, Warszawa 1935.
Deresiewicz J., Z przeszłości Prus Królewskich. Skarbowość Prus Królewskich od r. 1466–1569, Poznań 1947.
Doroszenko W.W., Eksport Rygi na Zachód w okresie przynależności do Rzeczypospolitej (1562–1620), „Zapiski Historyczne” 31, 1966, nr 1, s. 1–44.
Downing B.M., The Military Revolution and Political Change in Early Modern Europe, Princeton 1991.
Dubas-Urwanowicz E., Dwaj ostatni Jagiellonowie i Radziwiłłowie. Miedzy współpracą a opozycją, w: Faworyci i opozycjoniści. Król a elity polityczne w Rzeczypospolitej XV–XVIII wieku, Kraków 2006, s. 135–148.
Dubas-Urwanowicz E., Stosunek Korony do unii z Litwą w latach 1562–1574, „Studia Podlaskie” 5, 1995, s. 5–39.
The Fiscal-Military State in Eighteenth-Century Europe. Essays in Honour of P.G.M. Dickson, red. C. Storrs, Burlington 2009.
Frost R.I., The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe, 1558–1721, Harlow 2000.
Gattel C.M., Maître italien ou Grammaire françoise et italienne, Lyon 1800.
Glete J., War and the State in Early Modern Europe. Spain, the Dutch Republic and Sweden as Fiscal-Military States, 1500–1600, London–New York 2002.
Gładysz A., Wyprawa pozwolska Zygmunta Augusta w 1557 roku, „Roczniki Humanistyczne” 56, 2008, nr 2, s. 81–107.
Greengrass M., Pieces of the Jigsaw. Making Sense of French Taxation under the Last Valois, 1574–89, w: Crises, Revolutions and Self-Sustained Growth. Essays in European Fiscal History, 1130–1830, red. W.M. Ormrod, M. Bonney, R. Bonney, Stamford (UK) 1999, s. 138–169.
Gunn S., Grummitt D., Cools H., War, State, and Society in England and the Netherlands 1477–1559, Oxford–New York 2007.
Halecki O., Sejm obozowy szlachty litewskiej pod Witebskiem 1562 r. i jego petycja o unię z Polską, PH, t. 18, 1913, nr 3, s. 320–352.
Jankiewicz A., Inflanty i Księstwo Kurlandii i Semigalii – inflanckie „Prusy” trochę inaczej. Kilka uwag o zapomnianej Unii Wileńskiej 1561 roku, „Miscellanea Historico-Iuridica” 20 2013, s. 23–30.
Januškevič A., Początek przełomu. Sejm wileński 1563 r. na tle wojny inflanckiej i reform ustrojowych w Wielkim Księstwie Litewskim, w: Rzeczpospolita państwem wielu narodowości i wielu wyznań XVI–XVIII wiek, red. T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur, Warszawa–Opole 2008, s. 81–88.
Januškevič A., Unia lubelska a wojna inflancka: wzajemna współzależność na tle polityki wewnętrznej Litwy, w: Unia lubelska z 1569 roku. Z tradycji unifikacyjnych I Rzeczypospolitej, red. T. Kempa, K. Mikulski, Toruń 2011, s. 45–48.
Januszek-Sieradzka A., Gdański kupiec Jan Boleman w służbie króla Zygmunta Augusta, w: Servitium et amicitia. Studia z dziejów kariery i awansu w Polsce Jagiellonów, red. A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz 2011, s. 55–85.
Januszek-Sieradzka A., „Potrzeba moskiewska” na sejmach koronnych w latach 60. XVI stulecia, „Teka Komisji Historycznej Polska Akademia Nauk Oddział w Lublinie” 9, 2012, s. 7–31.
Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515–1565). Kanclerz i marszałek ziemski Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński, Oświęcim 2014.
Jespersen K.J.V., Social Change and Military Revolution in Early Modern Europe. Some Danish Evidence, „The Historical Journal” 26, 1983, nr 1, s. 1–13.
Karaman K.K., Pamuk S., Different Paths to Modern State in Europe. The Interaction Between Warfare, Economic Structure and Political Regime, „American Political Science regime” 107, 2013, s. 603–626.
Kiaupa Z., Šiek tiek mįslinga Žygimanto Augusto laikų Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystes dvaro iždo raštinės knyga, „Lietuvos Metrikos naujienos” 5, 2001, s. 16–18.
Kiaupienė J., Livonijos problema, Žygimantas Augustas ir 1562 m. pavasarį neįvykęs Lenkijos seimas, w: Istorijos akiračiai. Straipsnių rinkinys, Vilnius 2004, s. 143–154.
Kolankowski L., Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne, Warszawa 1936.
Kolankowski L., Roty koronne na Rusi i Podolu 1492–1572 r., „Ziemia Czerwińska” 1, 1935, nr 2, s. 170–172.
Kolankowski L., Zygmunt August Wielki Książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913.
Körner M., Expenditure, w: Economic Systems and State Finance, red. R. Bonney, Oxford 1995, s. 393–422.
Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576–1582 r. Sprawy organizacyjne, cz. 1, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 16, 1970, nr 2, s. 63–123.
Krüger K., Public Finance and Modernisation. The Change from Domain State to Tax State in Hesse in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. A Case Study, w: Wealth and Taxation in Central Europe. The History and Sociology of Public Finance, red. P.-C. Witt, Leamington Spa 1987, s. 49–62.
Kuntze E., Organizacja Inflant w czasach polskich, Gdynia 1939.
Lesmaitis G., Dokumenty Metryki Litewskiej o zaciężnych polskich na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego za czasów Zygmunta Augusta, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 2, red. W. Walczak, K. Łopatecki, Białystok 2010, s. 241–248.
Lesmaitis G., LDK samdomoji kariuomenė XV a. pabaigoje – XVI a. antrojoje pusėje, Vilnius 2010.
Lesmaitis G., Wojsko zaciężne w Wielkim Księstwie Litewskim w końcu XV – drugiej połowie XVI wieku, tłum. B. Piasecka, Warszawa 2013.
Lesmaitis G., Wstęp, w: Popisy wojskowe pospolitego ruszenia Wielkiego Księstwa Litewskiego (1524–1566), wstęp i oprac. G. Lesmaitis, tłum. B. Piasecka, red. K. Łopatecki, Białystok 2016, s. I–XXXVII.
Lindegren J., The Swedish Military State 1560–1720, „Scandinavian Journal of History” 10, 1985, nr 4, s. 305–336.
Lulewicz H., Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569–1588, Warszawa 2002.
Lynn J.A., Giant of the Grand Siècle. The French Army, 1610–1715, Cambridge 1997.
Lynn J.A., How War Fed War. The Tax of Violence and Contribution during the Grand Siècle, „The Journal of Modern History” 65, 1993, nr 2, s. 286–310.
Lynn J.A., Recalculating French Army Growth during the Grand Siècle, 1610–1715, „French Historical Studies” 18, 1994, nr 4, s. 881–906.
Lynn J.A., Tactical Evolution in the French Army, 1560–1660, „French Historical Studies” 14, 1985, nr 2, s. 176–191.
Lynn J.A., The Trace Italienne and the Growth of Armies. The French Case, „The Journal of Military History” 55, 1991, nr 3, s. 297–330.
Łopatecki K., „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012.
Łopatecki K., Poglądy Floriana Zebrzydowskiego dotyczącego ufortyfikowania, obrony i poddania twierdz, „Białostockie Teki Historyczne” 13, 2015, s. 91–110.
Łopatecki K., Twórczość wojskowa Albrechta Hohenzollerna. Uwagi nad trzema manuskryptami przypisanymi w latach 2009–2014 Albrechtowi Hohenzollernowi, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 59, 2015, s. 163–188.
Łopatecki K., Boldyrew A., Meanders of the Polish Military Revolution. Standardization of Cavalry Units, „Vestnik of Saint Petersburg University. History” 66, 2021, nr 2, s. 464–489.
Łowmiański H., Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań 1983.
Małłek J., Geneza sejmu 1566 r. w Prusach Książęcych, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4, 1961, s. 512–527.
Małłek J., Ustawa o rządzie (Regimentsnottel) Prus Książęcych z roku 1542. Studium z dziejów przemian społecznych i politycznych w lennie pruskim, Toruń 1967.
Manteuffel G., Portrety miast inflanckich. Pieśni gminne, oprac. K. Łopatecki, W. Walczak, red. K. Zajas, Białystok 2013.
Manteuffel G., Zarysy z dziejów krain dawnych Inflanckich, czyli Inflant właściwych (tak szwedzkich jako i polskich), Estonii z Ozylią, Kurlandii i Ziemi Piltyńskiej, oprac. K. Zajas, Kraków 2007.
Matuszewski J., Uwagi wprowadzające – początki skarbowości publicznej, w: Studia z dziejów państwa i prawa polskiego, Lublin–Lwów 2003, s. 9–18.
McNeill W.H., The Pursuit of Power, Chicago 1982.
The Military Revolution and the State 1500–1800, red. M. Duffy, Exeter 1980.
Nicholas D., The Transformation of Europe 1300–1600, London 1999.
Oakley S., War and Peace in the Baltic 1560–1790, London–New York 1992.
Olewnik J., Polsko-pruski plan inkorporacji Inflant do monarchii jagiellońskiej z lat 1552–1555 i jego pierwsze stadium realizacji, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4, 1979, s. 393–408.
Pałucki W., Drogi i bezdroża skarbowości polskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Wrocław 1974.
Pałucki W., Reformy skarbowe Sejmu Egzekucyjnego 1562/63, w: Studia historyczne. Księga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin dra Stanisława Arnolda, Warszawa 1965, s. 301–313.
Parker G., The Army of Flanders and the Spanish Road, 1567–1659, Cambridge 1972;
Parker G., The Military Revolution 1560–1660. A Myth?, „The Journal of Modern History” 48, 1976, nr 2, s. 195–214.
Parker G., The Military Revolution. Military Innovation and the Rise of the West, 1500–1800, Cambridge 1988.
Petersen E.L., From Domain State to Tax State. Synthesis and Interpretation, „Scandinavian Economic History Review” 23, 1975, nr 2, s. 116–148.
Pietkiewicz K., Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiellończyka. Studia nad dziejami państwa i społeczeństwa na przełomie XV i XVI wieku, Poznań 1975.
Pituła M., Stany Prus Królewskich wobec polityki bałtyckiej Polski w czasach Zygmunta Augusta, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI–XVIII w., red. J. Wijaczka, Kielce 1997, s. 139–151.
Plewczyński M., Daj nam Boże sto lat wojny. Dzieje niemieckich landsknechtów 1477–1559, Warszawa 1997.
Plewczyński M., Kozacy w walkach z Moskwą nad Dźwiną i Ułą w latach 1567–1568, w: Od Kijowa do Rzymu. Z dziejów stosunków ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, red. M.R. Drozdowski, W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak, Białystok 2012, s. 57–72.
Plewczyński M., Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506–1572), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 31, 1989, s. 27–60.
Plewczyński M., Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji wojska polskiego w latach 1506–1573, cz. 3, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 33, 1990, s. 337–341.
Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI w., Warszawa 1985.
Poe M., The Consequences of the Military Revolution in Muscovy. A Comparative Perspective, „Comparative Studies in Society and History” 38, 1996, nr 4, s. 603–618.
Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne. Serya trzecia, Kraków 1906.
Rachuba A., Wielkie Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569–1763, Warszawa 2002.
Raudkivi P., Miejsce konfederacji z Walk (Valga) (grudzień 1435 – grudzień 1441) w inflanckiej wspólnocie politycznej, „Zapiski Historyczne” 54, 1989, nr 1, s. 7–26.
Roberts M., The Military Revolution, 1560–1660, w: tenże, Essays in Swedish History, London 1967, s. 195–225.
Romanowski J.N., Wojna Zygmunta Augusta z Zakonem Inflanckim roku 1557, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego” 1, 1860, s. 329–400.
Rutkowski J., Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka, Lwów 1909, nadb. z: KH, t. 23, nr 1–2.
Sabaté O., Does Military Pressure Boost Fiscal Capacity? Evidence from Late-Modern Military Revolutions in Europe and North America, „European Review of Economic History” 20, 2016, nr 3, s. 275–298.
Sashalmi E., Russia as a Fiscal-Military and a Composite-Dynastic State, w: State and Nation in Russia and Central-East-Europe, red. G. Szvák, Budapest 2009, s. 132–144.
Schulze W., The Emergence and Consolidation of the Tax State: the Sixteenth Century, w: Economic Systems and State Finance, red. R. Bonney, Oxford 1995, s. 261–279.
Senkowski J., Materiały źródłowe do genezy skarbu publicznego w Polsce w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, „Archeion” 23, 1954, s. 28–48.
Staemmler K., Preußen und Livland in ihrem Verhältnis zur Krone Polen 1561 bis 1586, Marburg 1953.
Sucheni-Grabowska A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonów a ruch egzekucyjny, cz. 1: Geneza egzekucji dóbr, Wrocław 1974.
Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny królewskiej w Polsce 1504–1548, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967.
Sucheni-Grabowska A., Zygmunt August: król Polski i wielki książę litewski 1520–1562, Warszawa 1996.
Szelągowski A., Walka o Bałtyk (1544–1621), Lwów 1904.
Szulc D., Litewskie reformy ustrojowe lat 1564–1566 a sprawa unii polsko-litewskiej. Podsumowanie problemu w 450-tą rocznicę wejścia w życie II statutu litewskiego, „Східноєвропейський історичний вісник” 3, 2017, s. 12–21.
Thompson W.R., Rasler K., War, the Military Revolution(s) Controversary, and Army Expansion. A Test of Two Explanations of Historical Influences on Europe State Making, „Comparative Political Studies” 32, 1999, nr 1, s. 3–31.
Tilly Ch., Coersion, Capital and European States, AD 990–1990, Oxford 1990.
Tracy D., Emperor Charles V, Impresario of War. Campaign Strategy, International Finance and Domestic Politick, Cambridge 2002.
Turnbull S., Crusader Castles of the Teutonic Knights (2). The Stone Castles of Latvia and Estonia 1185–1560, Oxford 2004.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.
Urzędnicy inflanccy XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, A. Rachuba, Kórnik 1994.
Wijaczka J., Prusy Książęce a Polska, Litwa i Inflanty w połowie XVI wieku. Działalność dyplomatyczna Asverusa von Brandta w latach 1544–1558, Kielce 1992.
Wimmer J., Zagadnienie badań nad historią finansowania wojska jako jeden z podstawowych elementów historii wojskowej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 15, 1969, nr 2, s. 3–12.
Wisner H., Próby utworzenia skarbu stałego w Litwie. Z dziejów skarbowości doby Wazów, KH, t. 89, 1982, nr 1, s. 85–89.
Wisner H., Rzeczpospolita obojga narodów – federacja zwyciężonych czy zwycięzców? Unia Litwy i Polski z roku 1569 w aspekcie militarnym, PH, t. 63, 1972, nr 4, s. 605–613.
Zakrzewski A.B., Wielkie Księstwo Litewskie (XVI–XVIII w.). Prawo – ustrój – społeczeństwo, Warszawa 2013.
Ziemlewska A., Ryga wobec rozpadu średniowiecznych władztw terytorialnych w Inflantach, „Miscellanea Historico-Archivistica” 20, 2013, s. 11–18.
Ziemlewska A., Ryga w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej (1581–1621), Toruń 2008.
Żabiński Z., Systemy pieniężne na ziemiach polskich, Wrocław 1981.
Доўнар-Запольскі М., Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства літоўскага пры Ягелонах, Мінск 2009.
Любавский М.К., Литовско-русский сейм. Опыт по истории учреждения в связи с внутренним строем и внешней жизнью государства, Москва 1900.
Янушкевіч A., Вялікае Княства Літоўскае і Інфлянцкая вайна 1558– 1570 гг. манаграфія, Мінск 2007.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 486
Liczba cytowań: 0
