Zarys zasadniczych problemów metodycznych w badaniach składu chemicznego szkieł zabytkowych (wybrane przykłady)
DOI:
https://doi.org/10.12775/AUNC_ARCH.2022.011Słowa kluczowe
szkła zabytkowe, archeometria, analizy fizykochemiczne szkła, metody interpretacji wyników analizAbstrakt
Celem artykułu jest wskazanie niektórych, zasadniczych kwestii metodycznych związanych z badaniami składu chemicznego szkieł zabytkowych, które występują na etapie interpretacji rezultatów analiz oraz klasyfikacji technologicznej szkieł. Zarysowane tu problemy dotyczą szkieł z różnych epok i obszarów, głównie z kontynentu europejskiego. Są one omawiane z odwołaniem do przykładowych prac i zabytków, według nas najważniejszych dla poruszanych tu zagadnień, oraz wybranych publikacji zawierających główne ustalenia lub metody oraz dalszą literaturę przedmiotu. Tekst niniejszy jest adresowany do archeologów podejmujących badania archeometryczne szkieł zabytkowych.
Bibliografia
Adlington L.W., Freestone I.C., Kunicki-Goldfinger J.J., Ayers T., Gilderdale Scott H., Eavis A., 2019, Regional patterns in medieval European glass composition as a provenancing tool, Journal of Archaeological Science, t. 110, https://doi.org/10.1016/j.jas.2019.104991 (dostęp 6.02.2022).
Balaram V., 2019, Rare earth elements: A review of applications, occurrence, exploration, analysis, recycling, and environmental impact, Geoscience Frontiers, t. 10, s. 1285–1303.
Baxter M.J., 1992, Statistical analysis of chemical compositional data and the comparison of analyses, Archaeometry, t. 34, nr 2, s. 267–277.
Baxter M.J., 2006, A review of supervised und unsupervised pattern recognition in archaeometry, Archaeometry, t. 48, nr 4, s. 671–194.
Baxter M., 2016, Multivariate Analysis of Archaeometric Data. An Introduction, Nottingham, https://www.academia.edu/24456912/Multivariate_Analysis_of_Archaeometric_Data_An_Introduction (dostęp 8.03.2022).
Baxter M.J., Cool H.E.M., Heyworth M.P., Jackson C., 1995, Compositional variability in colourless Roman Lessel Glass, Archaeometry, t. 37, nr 1, s. 129–141.
Bezborodov M.A., 1969, Chimija i technologija drevnich i srednevekovych stekol, Minsk.
Brems D., Ganio M., Latruwe K., Balcean L., Carremans M., Gimeno D., Silvestri S., Vanhaecke F., Degryse P., 2013a, Isotopes on the Beach, part 1: Strontium isotope ratios as a provenance indicator for lime raw materials used in Roman glass-making, Archaeometry, t. 55, nr 2, s. 214–234.
Brems D., Ganio M., Latruwe K., Balcean L., Carremans M., Gimeno D., Silvestri S., Vanhaecke F., Degryse P., 2013b, Isotopes on the Beach, part 2: Neodymium isotopic analysis for the provenancing of Roman glass-making, Archaeometry, t. 55, nr 3, s. 449–464.
Brill R.H., 1968, The scientific investigation of ancient glass, [w:] Proceedings of the 8th International Glass Congress, London, red. R.J. Charleston, W. Evans, A.E. Werner, Sheffield, s. 47–68.
Brill R.H., 1972, A chemical-analytical round-robin on four synthetic ancient glasses, [w:] IX International Congress on Glass, Versailles 1971, Paris, s. 93–110.
Brill R.H., 1988, Scientific Investigations of Jalame Glass and Related Finds, [w:] Excavations of Jalame: Site of Glass Factory in Late Roman Palestine, red. G. Davidson Weinberg, Missouri, s. 257–294.
Brill R.H., 1992, Chemical Analyses of Some Glasses from Frattesina, Journal of Glass Studies, t. 34, s. 11–22.
Brill R.H., 2012, Maritime Trade in Glass: Some Case Histories Showing the Value of Scientific Investigations, [w:] Chemical Analyses of Early Glasses, Vol. 3: The Years 2000–2011. Reports and Essays, red. R.H. Brill, C.P. Stapleton, Corning–New York, s. 241–257.
Brill R.H., Fullagar P.D., 2009, Strontium-Isotope Studies of Historical Glasses and Related Materials: A Progress Report, [w:] Annales of the 17th Congress of the International Association for the History of Glass 2006, Antwerp, red. K. Janssens, P. Degryse, P. Cosyns, J. Caen, L. Van’t dack, Antwerp, s. 552–557.
Brill R.H., Fullagar P.D., 2012, Strontium Isotope Studies of Historical Glasses and Related Materials, [w:] Chemical Analyses of Early Glasses, Vol. 3: The Years 2000–2011. Reports and Essays, red. R.H. Brill, C.P. Stapleton, Corning–New York, s. 621–679.
Brill R.H., Stapleton C.P., 2012a, II K & K* Uluburun with I A and I H*, Egyptian; III A Mycenaean; and II B Nuzi, [w:] Chemical Analyses of Early Glasses, Vol. 3: The Years 2000–2011. Reports and Essays, red. R.H. Brill, C.P. Stapleton, Corning–New York, s. 233–240.
Brill R.H., Stapleton C.P., 2012b, V A E & A E* Diatreta, [w:] Chemical Analyses of Early Glasses, Vol. 3: The Years 2000–2011. Reports and Essays, red. R.H. Brill, C.P. Stapleton, Corning–New York, s. 390–404.
Cagno S., Cosyns P., Nys K., Janssens K., 2013, Black-Appearing Roman Glass, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass. Volume II, red. K. Janssens, Chichester, s. 369–385.
Cagno S., Lavaretto L., Mendera M., Izmer A., Vanhaecke F., Janssens K., 2012, Evidence of early medieval soda ash glass in the archaeological site of San Genesio (Tuscany), Journal of Archaeological Science, t. 39, nr 5, s. 1540–1552.
Caley E.R., 1962, Analyses of Ancient Glasses, 1790–1957, Corning.
Černá E., Tomková K., Hulínský V., 2015, Proměny skel od 11. do konce 13. století v Čechách, Archeologické rozhledy, t. 67, s. 79–108.
Černá E., Tomková K., 2017, On the road from the Early to High Middle Ages: Glass of the 9th–13th centuries in Bohemia, Archaeologia Polona, t. 55, s. 189–210.
Chemical Analyses, 2012, Chemical Analyses of Early Glasses, Vol. 3: The Years 2000–2011. Reports and Essays, red. R.H. Brill, Stapleton C.P., Corning–New York.
Ciepiela S., Stawiarska T., 2005, Nowożytne wyroby szklane z badań archeologicznych na Rynku Starego Miasta w Warszawie (komentarz technologiczny), Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, t. 29, Archeologia szkła, nr 9, s. 233–241.
Dekówna M., 1980, Szkło w Europie wczesnośredniowiecznej, Wrocław.
Dekówna M., 1992, (rec.:) Scientific analysis in archaeology and its interpretation, red. J. Henderson, Oxford 1989, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 40, nr 3, s. 407–414.
Dekówna M., 2000, Zagadkowe szkło z Cösitz, Kr. Köthen, [w:] Źródła archeologiczne i ich treści, red. W. Chudziak, Archaeologia Historica Polona, t. 8, Toruń, s. 183–204.
Dekówna M., 2005, Rozwój metod badania znalezisk szkła w Polsce w latach 1930–2000, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia, t. 29, Archeologia szkła, nr 9, s. 3–40.
Dekówna M., 2015, The glass from Cösitz (Zörbig), Sachsen-Anhalt, and the origins of non-alkaline lead-silica glass from European finds. The state of research in outline, Archaeologia Polona, t. 48 (2010), s. 260–287.
Dekówna M., 2017, Badania nad początkami szklarstwa i wyrobami szklanymi na ziemiach polskich. Problemy i metody. Zarys, Przegląd Archeologiczny, t. 65, s. 69–88.
Dekówna M., Dymaczewska U., 2014, Fragment naczynia szklanego z napisem znaleziony w Odercy (Bułgaria), Archeologia Polski, t. 59, s. 231–269.
Dekówna M., Purowski T., 2012, Znaleziska związane ze szklarstwem oraz okazy z kwarcu ze stanowiska Janów Pomorski 1, [w:] Janów Pomorski stan. 1. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych w latach 2007–2008, t. 1, cz. 3: Analizy, red. M. Bogucki, B. Jurkiewicz, Elbląg, s. 65–260.
Dekówna M., Purowski T., 2016, Paciorki szklane, [w:] Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, red. A. Buko, Warszawa, s. 153–205 + Katalog paciorków szklanych z Bodzi, stan. 2, na płycie CD.
Dekówna M., Purowski T., 2019, Biżuteria szklana z cmentarzyska w Dziekanowicach, [w:] Groby z biżuterią wczesnośredniowiecznego cmentarzyska w Dziekanowicach, t. 1, red. J. Wrzesiński, Lednica, s. 237–360.
Dungworth D., Brain C., 2013, Seventeenth- and Eighteenth-Century English Lead Glass, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 2, red. K. Janssens, Chichester, s. 573–582.
Fenzi F., Lerma S., Mendera M., Messiga B., Riccardi M.P., Vigato P.A., 2012, Medieval Glass-Making and -Working in Tuscany and Liguria (Italy). Towards a Standard Methodology for the Classification of Glass-Making and Glass-Working Indicators, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 2, red. K. Janssens, Chichester, s. 473–513.
Foy D., Picon M., Vichy M., Thirion-Merle V., 2003, Caractérisation des verres de la fin de l’Antiquité en Méditerranée occidentale: l’ émergence de nouveaux courants commerciaux, [w:] Échanges et commerce du verre dans le monde antique. Actes du colloque
de l’Association Française pour l’Archéologie du Verre. Aix-en-Provence et Marseille 7–9 juin 2001, red. D. Foy, M.D. Nenna, Montagnac, s. 41–85.
Frána J., Maštalka A., 1990, The neutron activation analysis, [w:] Research on glass of the Lussatian and Pomeranian cultures in Poland, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 37–86.
Freestone I.C., 2003, Primary glass sources in the mid 1st millennium AD, [w:] Annales du 15e Congrés de l’Association Internationale pour l`Histoire du Verre, New York–Corning 2001, Nottingham, s. 111–115.
Freestone I.C., Gorin-Rosen Y., Hughes M.J., 2000, Primary glass from Israel and production of glass in Late Antiquity and the Early Islamic period, [w:] La route du verre. Ateliers primaires et secondaires du second millenaire av. J.-C. au Moyen Age, red. M.D. Nenna,
Lion, s. 65–83.
Freestone I.C., Ponting M., Hughes M.J., 2002, The origins of Byzantine glass from Maroni, Cyprus, Archaeometry, t. 44, nr 2, 257–272.
Galibin V.A., 2001, Sostav stekla kak archeologičeskij istočnik. Ars vitraria experimentaris, Sankt-Peterburg.
Glass Making, 2014, Glass Making in the Greco-Roman World. Results of the ARCHGLASS Project, Studies in Archaeological Sciences, nr 4, red. P. Degryse, Leuven.
Gratuze B., 2013, Provenance Analysis of Glass Artefacts, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 2, red. K. Janssens, Chichester, s. 311–343.
Greiff S., Schuster J., 2008, Technological study of enamelling on Roman glass: The nature of opacifying, decolourizing and fining agents used with the glass beakers from Lübsow (Lubieszewo, Poland), Journal of Cultural Heritage, t. 9, e27-e32.
Henderson J., 2013, Ancient Glass. An interdisciplinary exploration, Cambridge.
Henderson J., Warren S.E., 1981, X-ray fluorescence analyses of Iron Age Glass: beads from Meare and Glastonbury Lake Villages, Archaeometry, t. 23, nr 1, s. 83–94.
Historic England, 2018, Archaeological Evidence for Glassworking: Guidelines for Recovering, Analysing and Interpreting Evidence, Swindon, Historic England, https://historicengland.org.uk/images-books/publications/glassworkingguidelines/ (dostęp 20.01.2021).
Huisman D.J., Groot T. de, Pols S., Os B.J.H. van, Degryse P., 2009, Compositional Variation in Roman Colourless Glass Objects from the Bocholtz Burial (the Netherlands), Archaeometry, t. 51, nr 3, s. 413–439.
Hulanicki A., 2001, Współczesna chemia analityczna. Wybrane zagadnienia, Warszawa. Internetowy Podręcznik Statystyki, 1984–2011, Internetowy Podręcznik Statystyki. StatSoft Electronic Statistic Textbook, statsoft.pl/textbook/stathome_stat.html (dostęp 20.01.2020).
Janssens K., Cagno S., De Raedt I., Degryse P., 2013, Transfer of Glass Manufacturing Technology in the Sixteenth and Seventeenth Centuries from Southern to Northern Europe. Using Trace Element Patterns to Reveal the Spread from Venice via Antwerp to London, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 2, red. K. Janssens, Chichester, s. 537–572.
Kealey D., Heines P.J., 2005, Chemia analityczna. Krótkie wykłady, Warszawa. Kierzek J., Kunicki-Goldfinger J., Mołożewska-Bućko B., 2000, Rentgenowska analiza fluorescencyjna w badaniu dzieł sztuki. Wybrane zagadnienia, Ochrona Zabytków, t. 53, nr 2, s. 166–181.
Killick D., Stephens J.J., Fenn T.R., 2020, Geological constraints on the use of lead isotopes for provenance in archaeometallurgy, Archaeometry, t. 62, nr S1, s. 86–105.
Křížová Š., Blažková G., Skála R., 2018, Chemical composition of archaeological glasses from Prague Castle (Czech Republic) from the period 1650–1800 determined by electron probe microanalysis and laser ablation inductively coupled plasma mass spectrometry, Microchemical Journal, nr 142, s. 236–250.
Křížová Š., Venclová N., Vaculovič T., Dillingerová V., 2020, Multi-analytical approach and microstructural characterisation of glasses from the Celtic oppidum of Třísov, Czech Republic, second to first centuries BC, Archaeological and Anthropological Sciences, t. 12, nr 17.
Kunicki-Goldfinger J., 2020, Szkło w Europie Środkowej od późnego średniowiecza do XVIII wieku. Skład chemiczny – uwarunkowania i interpretacja, Warszawa.
Kunicki-Goldfinger J., Freestone I.C., Gilderdale-Scott H., Ayers T., McDonald I., 2014, Problematyka badań witraży średniowiecznych, Archeologia Polski, t. 59, z. 1–2, s. 47–78.
Kunicki-Goldfinger J., Kierzek J., Kasprzak A.J., Małożewska-Bućko B., 1999, XVIII-wieczne naczynia szklane z hut w Nalibokach i Urzeczu.
Badania fizykochemiczne, Raporty Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej. Seria B, nr 2, Warszawa.
Kunicki-Goldfinger J., Kierzek J., Małożewska-Bućko B., Dzierżanowski P., 2018, Szkło naczyniowe z Huty Kryształowej pod Lubaczowem na tle szkła okresu baroku w Europie Środkowej: technologia, atrybucja, datowanie, Raporty Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej. Seria B, nr 3, Warszawa.
Kunicki-Goldfinger J., Pańczyk E., 2016, Badania historycznych szkieł przy użyciu metod jądrowych, Postępy Techniki Jądrowej, t. 59, nr 4, s. 30–33.
Makroanaliza, 2020, Makroanaliza, [w:] Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/makroanaliza.html (dostęp 7.07.2020).
Mecking O., 2013, Medieval lead glass in central Europe, Archaeometry, t. 55, nr 4, s. 640–662.
Meek A., Henderson J., Evans J., 2012, Isotope analysis of English forest glass from the Weald and Staffordshire, Journal of Analytical Atomic Spectrometry, t. 27, s. 786–795.
Miazga B., 2017, Zabytek archeologiczny jako źródło informacji o przeszłości. Badania specjalistyczne śladów produkcji, użytkowania i depozycji artefaktów, Wrocław.
Mikroanaliza, 2020, Mikroanaliza, [w:] Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/sjp/;2567841 (dostęp 7.07.2020).
Modern Methods, 2013, Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 1–2, red. K. Janssens, Chichester.
Moretti C., Hreglich S., 2013, Raw Materials, Recipes and Procedures Used for Glass Making, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 1, red. K. Janssens, Chichester, s. 23–47.
Mucha M., 2000, Badania nad technologią wytopu szkła w hutach Wielkopolski wschodniej od XVII do połowy XIX wieku, Archaeologia Historica Polona, t. 8, s. 247–280.
Neumann B., 1927, Antike Glaser II, Zeitschrift für Angewandte Chemie, t. 40, s. 963–967.
Nowak A., Wagner B., Bulska E., Purowski T., 2010, Szkło jako obiekt zainteresowania chemików analityków, cz. 3: Zastosowanie IA ICP MS w bezpośredniej analizie szklanych obiektów archeologicznych, Analityka, nr 1, s. 49–53.
Nowotny W., 1963, Podstawy technologii szkła, Warszawa.
Nowotny W., 1985, Technologia. Zdobienie szkła, Warszawa.
Pankiewicz A., Siemianowska S., 2020a, Early medieval glazed objects from the Wrocław and Opole strongholds: function, origin and social significance, Přehled výzkumů, t. 61/2, s. 53–70.
Pankiewicz A., Siemianowska S., 2020b, Early medieval large glass beads from Poland: utilitarian and social functions, Archeologické rozhledy, t. 72, s. 573–606.
Podstawy chemii, 2006, Podstawy chemii analitycznej, t. 1, red. A. Hulanicki, Warszawa.
Pollard A.M., Heron C., 2008, Archaeological Chemistry. Second Edition, Cambridge.
Principes, 2002, Principes de description des verres ancien depuis les temps les plus reculés jusqu’au XIIIe siècle de n.è. (D’après l’analyse du matériel archéologuique du Centre, de l’Est et du Sud-Est de Europe et de la Transcaucasie), red. M. Dekówna, J. Olczak,
Warszawa–Toruń.
Purowski T., 2012, Wyroby szklane w kulturze łużyckiej w międzyrzeczu Noteci i środkowej Odry. Studium archeologiczno-technologiczne, Warszawa.
Purowski T., 2019, Od fajansu do szkła. Kontakty ziem polskich z głównymi centrami cywilizacyjnymi w II–I tys. p.n.e. w świetle badań archeometrycznych tworzyw szklistych, Warszawa.
Purowski T., 2020, New Data on the Technology on Faience Production in Central Europe in the Early Bronze Age, Archaeometry, t. 62, nr 3, s. 563–576.
Purowski T., Dzierżanowski P., Bulska E., Wagner B., Nowak A., 2012, A study of glass beads from the Hallstatt C-D from southwestern Poland: implications for glass technology and provenience, Archaeometry, t. 54, nr 1, s. 145–166.
Purowski T., Kępa L., Wagner B., 2018, Glass on the Amber Road: The chemical composition of glass beads from the Bronze Age in Poland, Archaeological and Anthropological Sciences, t. 10, nr 6, s. 1283–302.
Purowski T., Syta O., Wagner B., 2020, Between East and West: Glass Beads from the Eighth to Third Centuries BCE from Poland, Archaeometry, t. 62, nr 4, s. 752–773.
Purowski T., Wagner B., Bulska E., Syta O., Dzierżanowski P., 2014, Glassy faience from the Hallstatt C period in Poland: a chemico-physical study, Journal of Archaeological Science, t. 50, s. 288–304.
Rolland J., Venclová N., 2021, Iron Age glassworking in Moravia, Central Europe: new archaeometric research on raw glass and waste – 3rd–first century BC, Archaeological and Anthropological Sciences, t. 13, nr 124 (brak numerów stron).
Rumyantseva O.S., Olkhovskiy S.V., 2015, Raw glass import to Taman in the late Roman time: first results and interpretation, Rossijskaja Arheologija, nr 2, s. 86–100.
Rumyantseva O.S., Kadieva A.A., Demidenko S.V., Khanin D.A., Chervyakovskaya M.V., Trifonov A.A., 2019a, Glass Finds from the Early Medieval Cemeteries in the Mountainous Areas of the North Caucasus Central Regions: Chemical Composition and Origin, Kratkije Soobščenija Instituta Arheologii, t. 255, s. 32–48.
Rumyantseva O., Trifonov A., Khanin D., 2019b, Tracing the origins of Eastern European enamelling: Chemical composition of glass and enamels from the Bryansk hoard (south-western Russia), Archaeometry, t. 61, nr 3, s. 663–682.
Rządca K., 2003/2004, Algorytm grupowania danych, praca dyplomowa magisterska, Politechnika Warszawska Wydział Technik Informacyjnych Instytutu Informatyki, https://www.mimuw.edu.pl/~krzadca/magister.pdf (dostęp 30.01.2020).
Sayre E.V., Smith R.W., 1961, Compositional categories of ancient glass, Science, t. 133, s. 1824–1826.
Schibille N., Meek A., Wypyski M.T., Kröger J., Rosser-Owen M., Wade Haddon R., 2018, The glass walls of Samarra (Iraq): Ninth-century Abbasid glass production and imports, PLoS ONE, t. 13, nr 8, e0201749.
Sedláčková H. (red.), 2018, Glass in Brno and Moravia ca. 1200–1550, Vol. 1: Assessment of Finds, Prague.
Sedláčková H., Rohanová D., Federmayer F., Lesák B., Šimončičová-Koóšová P., Tarcsay K., Zapletalová D., 2016, Renaissance and baroque glass from the Central Danube Region, Brno.
Siemianowska S., Pankiewicz A., Sadowski K., 2018, On technology and production techniques of early medieval glass rings from Silesia, Archaeometry, t. 61, nr 3, s. 614–646.
Siemianowska S., Sadowski K., 2019, Późnośredniowieczne naczynia szklane z Legnicy w świetle badań interdyscyplinarnych, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 61, s. 147–175.
Šmit Ž., 2013, Ion Beam Analysis Methods, [w:] Modern Methods for Analysing Archaeological and Historical Glass, Vol. 1, red. K. Janssens, Chichester, s. 155–183.
Staššíková-Štukovská D., 2018, K pred-laboratórnej príprave a výberu vzoriek historického skla na archeometrické analýzy, [w:] Historické sklo. Multidisciplinárne o historickom skle III, red. D. Staššíková-Štukovská, Bratislava, s. 27–37.
Staššíková-Štukovská D., Plško A., 1997, Typologische und technologische Aspecte der Perlen aus dem frühmittelalterlichen Gräberfeld in Borovce, [w:] Perlen, Archäologie, Techniken, Analysen. Akten des Internationalen Perlensymposiums in Mannheim vom 11. bis 14. November 1994, red. U. von Freeden, A. Wieczorek, Bonn, s. 259–274.
Staššíková-Štukovská D., Plško A., 2015, Differences between the findings of segmented beads in skeleton graves from the region of middle Danube dated to 7th–11th centuries, [w:] Annales du 19e Congrés de l’Association Internationale pour l’Histoire du Verre. Piran, 17–21 September 2012, red. I. Lazar, Koper, s. 389–399.
Stawiarska T., 1984, Szkła z okresu wpływów rzymskich z północnej Polski. Studium technologiczne, Wrocław.
Stawiarska T., 1988, Alkaline and calcium-magnesium raw materials used for melt of the ancient glass (methods of comparison), Archaeologia Polona, t. 25–26, s. 209–224.
Stawiarska T., 1993, Chemical studies of ancient glasses in Poland (with particular reference to the Roman Period), Archaeologia Polona, t. 31, s. 219–228.
Stawiarska T., 2014, Roman and Early Byzantine glass from Romania and northern Bulgaria. Archaeological and technological study, Warsaw.
Stawiarska T., 2017, The question of ash glasses in the Roman Period focusing on finds from Poland, Archaeologia Polona, t. 55, s. 225–241.
Stolyarova E., 2020, Medieval glass fingerings in Rus’ based on finds from Northeast Rus’, [w:] Krajinou archeologie, krajinou skla. Studie v ěnované PhDr. Evě Černé, red. K. Tomková, N. Venclová, Praha–Most, s. 241–254.
Stolyarova E.K., Engovatova A.V., 2017, Middle Eastern painted glass vessels from Yaroslavl, Archaeologia Polona, t. 55, s. 147–160.
Szczapowa J.L., 1973, Zasady interpretacji analiz składu szkła zabytkowego, Archeologia Polski, t. 18, z. 1, s. 15–72.
Szczapowa J.L., 1990, Comments on chemical technology, [w:] Research on Glass of the Lusatian and Pomeranian Cultures in Poland, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 87–106.
Szczapowa J.L., 1998, Vizantijskoje steklo. Očerki istorii, Moskva.
Szczepaniak W., 2002, Metody instrumentalne w analizie chemicznej, Warszawa.
Szkło ołowiowe, 2020, Szkło ołowiowe, Wikipedia.pl, pl.wikipedia.org/wiki/Szkło_ołowiowe (dostęp 2.09.2020).
Then-Obłuska J., Gilg H.A., Schüssler U., Wagner B., 2021, Western connections of northeast Africa: Thegarnet evidence from late antique Nubia, Sudan, Archaeometry, t. 63, nr 2, s. 227–246.
Then-Obłuska J., Wagner B., 2019a, Glass beads and pendants from Meroitic and Nobadian Lower Nubia, Sudan: chemical compositional analysis using laser ablation inductively coupled plasma mass spectrometry, Archaeometry, t. 61, nr 4, s. 856–873.
Then-Obłuska J., Wagner B., 2019b, Glass Bead Trade in Northeast Africa. The Evidence from Meroitic and Post-Meroitic Nubia, Warszawa.
Turner W.E.S., 1954, Value of modern technical methods in the study of ancient glasses, [w:] Atti del III Congresso Internationale del Vetro, Venezia 1953, Roma, s. 704–714.
Turner W.E.S., 1956, Studies of ancient glass and glass-making processes, V, Raw materials and melting processes, Journal of the Society of Glass Technology, t. 40, s. 277T–300T.
Venclová N., 1990, Glass of the late bronze to early La Tene periods in central Europe: archaeological and chemical evidence, [w:] Research on Glass of the Lusatian and Pomeranian cultures in Poland, red. T. Malinowski, Słupsk, s. 107–141.
Venclová N., Křížová Š., Dillingerová V., Vaculovič T., 2018, Hellenistic cast monochrome glass vessels from Staré Hradisko, 2nd–1st cent. BCE, Journal of Archaeological Science: Reports, t. 22, nr 8, s. 540–549.
Wagner B., Nowak A., Bulska E., Kunicki-Goldfinger J., Schalm O., Janssens K., 2008, Complementary analysis of historical glass by scanning electron microscopy with energy dispersive X-ray spectroscopy and laser ablation inductively coupled plasma mass spectrometry, Microchimica Acta, t. 162, nr 3–4, s. 415–424.
Wajda S., 2014, Zabytki szklane i szkliwione, [w:] Sutiejsk. Gród pogranicza polsko-ruskiego z X–XIII wieku. Studium interdyscyplinarne, red. J. Kalaga, Warszawa, s. 93–103.
Wajda S., 2020, Przedmioty szklane, [w:] Przestrzeń osadnicza wczesnośredniowiecznego Radomia, t. 3: Stanowisko 4. Badania interdyscyplinarne, red. T. Baranowski, K. Skóra, K. Skrzyńska, Łódź–Warszawa, s. 13–38.
Wedepohl K.H., 2009, The isotopic composition of lead and strontium in ancient glass reflecting its provenance, [w:] Annales of the 17th Congress of the International Association for the History of Glass 2006, Antwerp, red. K. Janssens, P. Degryse, P. Cosyns, J. Caen, L. Van’t dack, Antwerp, s. 614–624.
Wedepohl K.H., Simon K., Kronz A., 2011, Data on 61 Chemical Elements for the Characterization of Three Major Compositions in the Late Antiquity and the Middle Ages, Archaeometry, t. 53, nr 1, s. 81–102.
Whitehouse D., Brill R.H., 2005, Sasanian and Post-Sasanian glass in the Corning Museum of Glass, Corning–New York.
Zlámalová Cílová Z., Gelnar M., Randáková S., 2021, Trends in Colouring Blue Glass in Central Europe in Relation to Changes in Chemical Composition of Glass from the Middle Ages to Modern Age, Minerals, t. 11, nr 9, 1001.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Teresa Stawiarska, Magdalena Bis
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 326
Liczba cytowań: 0
