Ustrojowe i społeczne uwarunkowania lokacji miejskich na ziemiach polskich w 1. połowie XIII wieku

Abstract

Zarys treści. Rozwój badań archeologicznych pokazał wieloetapowość przekształceń osadniczych
w centrach miejskich i umożliwił bardziej wnikliwą interpretację dokumentacji
pisanej. Model lokacji na prawie niemieckim rozwijał się stopniowo w ciągu XII–XIII
wieku: od kolonii obcych kupców, określanych mianem gości (hospites) – do handlowo-
-rzemieślniczego miasta komunalnego. Model wczesnego miasta na prawie niemieckim
pokazuje dokument projektowanej w 1237 roku lokacji Płocka. Trwające dziesiątki
lat konflikty z Kościołem pozostawiły w tym mieście dokumentację źródłową, która
pozwala na poznanie przebiegu powstawania gminy miejskiej. Podobny proces można
obserwować w innych siedzibach diecezji: Wrocławiu, Poznaniu, Gnieźnie, Włocławku
i Krakowie. Wszędzie (z wyjątkiem Włocławka) nie rozwinęły się biskupie miasta. Już
w pierwszej fazie urbanizacji dążenia książąt do przejęcia korzyści z rozwoju gospodarki
pieniężnej zderzały się z uprawnieniami własnościowymi Kościoła. Po wprowadzeniu
reform gregoriańskich w Polsce zmalała zależność biskupów od książąt. Uprawnienia
własnościowe, niezbędne do wypełniania zadań politycznych przez episkopat i funkcjonowania
liturgii, stawały się balastem. Piastowie stopniowo usuwali uprawnienia
Kościoła, uprzywilejowując inne dobra biskupie oraz współdziałając z powstającymi
gminami miejskimi.