Piec jako nośnik idei?
DOI:
https://doi.org/10.12775/AHP.2013.010Abstrakt
Od przełomu wieku XII i XIII na terenie ziem polskich następowały stopniowe zmiany cywilizacyjne, które miały również wpływ na warunki życia domowego. Od XIII wieku do ogrzewania zaczęto wykorzystywać kominki i piece typu hypocaustum, a od XIV wieku piece kaflowe. Te ostatnie, poza funkcjami grzewczymi, spełniały także rolę stałego elementu wzbogacającego wystrój wnętrza, zwłaszcza od czasu wprowadzenia pieców z kafli płytowych. Projektantów pierwszych tego rodzaju pieców należy upatrywać wśród budowniczych, a później architektów. W całym procesie ich powstawania brali także udział snycerze – twórcy patryc i matryc oraz oczywiście garncarze – wykonawcy kafli i stawiający także piece.
Bogatą ornamentykę kafli gotyckich z terenu ziem polskich poznaliśmy dzięki badaniom archeologicznym między innymi w Jankowie Dolnym, Jarocinie, Gnieźnie. Wśród motywów w zasadzie powtarzają się te same grupy tematyczne; są to kafle z przedstawieniami herbów, z tematyką religijną, symboliką religijną, motywy obrazujące życie dworskie, ilustrujące tematy literackie, motywy architektoniczne, zwierzęce i roślinne. Podobne elementy odnajdujemy w nielicznych wprawdzie i fragmentarycznie zachowanych polichromiach z tego czasu. Być może zarówno piece, jak i malowidła były częścią wspólnego programu ikonograficznego dla wnętrz w rezydencjach i domach patrycjuszy, który był rodzajem manifestacji przynależności terytorialnej, grupowej i kulturowej.
W okresie renesansu zmieniła się ornamentyka i tematyka przedstawień na kaflach. Do szczególnych obiektów z tego czasu piec powstały dla wnętrz wawelskich na polecenie Zygmunta I, umieszczony w apartamentach królowej Elżbiety. W zrekonstruowanym piecu znajdujemy kafle portretowe starego i młodego króla, do wykonania których posłużyły przedstawienia króla Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta. Budowa takiego pieca dodatkowo ozdobionego we fryzie wieńczącym przedstawieniem aniołów trzymujących tarcze z Orłem – godłem państwowym, we wnętrzach przeznaczonych dla królowej Elżbiety mogło być ze strony Zygmunta hołdem dla królowej matki.
Innym przykładem pieca renesansowego przekazującego w tym przypadku treści polityczne i religijne jest piec postawiony na przełomie 1545 i 1546 roku w gdańskim Dworze Artusa. Umieszczenie na kaflach portretów władców katolickich i luterańskich oddawało sytuację nie tylko Gdańska, ale i znacznej części Europy pod panowaniem Habsburgów.
Kolejnym przykładem pieca przekazującego poprzez ornamentykę aktualne dla początku XVII wieku treści, jest zrekonstruowany piec na zamku w Tykocinie. Kafle pozyskane w trakcie wykopalisk, zdobione herbami rodowymi starosty Krzysztofa Wiesiołowskiego oraz symbolami odwołującymi się do męstwa, bogactwa i chrześcijaństwa, bezpośrednio odnoszą się do duchowej i umysłowej kultury sarmatyzmu szlacheckiego XVII-wiecznej Rzeczpospolitej.
Kilka zaprezentowanych przykładów pieców stwarza podstawy do raczej twierdzącej odpowiedzi postawionej w tytule niniejszego artykułu, ale też wymaga dalszych badań.Bibliografia
Borowski A. 2001 Sarmatyzm, [w:] Słownik sarmatyzmu, idee pojęcia symbole, red. A. Borowski, Kraków, s. 175–179.
Chorowska M. 2003 Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław.
Ciołek T. M., Olędzki J., Zadrożyńska A. 1976 Wyrzeczysko o świętowaniu w Polsce, Białystok.
Dąbrowska M. 1994 Piec z początku XVII wieku. Opracowanie projektu rekonstrukcji dla Zamku Królewskiego w Warszawie, Kronika Zamkowa, nr 1/29, 2/30, s. 15–29.
Dąbrowska M. 2006 Piece na zamku w Tykocinie, [w:] Czas na Podlaskie. Tykocin. Referaty z sesji historycznej, 3 września 2005, red. B. Pacholska, Białystok, s. 65–75.
Dąbrowska M. 2007 O siedemnastowiecznych kaflach i piecach z terenu ziem polskich, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy – podobieństwa – różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok, s. 143–159.
Dąbrowska M. 2008 Ogrzewanie wnętrz mieszkalnych w średniowieczu i czasach nowożytnych, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 56, nr 3–4, s. 305–324.
Dąbrowska M. 2010 Starość ośmieszona, czyli Filis na Arystotelesie, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 58, nr 1, s. 143–152.
Dymek K. 1995 Średniowieczne i renesansowe kafle śląskie, Wrocław.
Forstner D. 1990 Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa.
Gotyckie malarstwo 1984 Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, red. A. Karłowska-Kamzowa, Poznań.
Grygiel R. 1987 Średniowieczna siedziba rycerska Zarembów w Jarocinie, Zapiski Jarocińskie, z. 14.
Grygiel R. 1989 Późnogotyckie kafle piecowe z Jarocina, Zapiski Jarocińskie, z. 17–19.
Grygiel R. 1993 Późnogotycki piec rycerski z Jarocina, [w:] Cz. Strzyżewski, Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich. Katalog wystawy, Gniezno, s. 35–36.
Grygiel R. 2001 Piece kaflowe typu rycerskiego wyrazem programu ideowego rezydencji późnośredniowiecznej i nowożytnej na terenie Wielkopolski, [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa, s. 219–251.
Gumiński S., Olszewski A. M. 1963 Gotycka wieża mieszkalna w Witkowie i jej renesansowa dekoracja, Biuletyn Historii Sztuki, R. 25, nr 4, s. 312–315.,
Holl I. 2003 Der Matthias-Beatrix-Ofen der Budaer Werkstatt (1480-er Jahre), Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae, R. 54, s. 255–272.
Jakimowicz T. 2001 Sibi et posteritate. Treści ideowe rezydencji feudalnej w Polsce XVI–XIX w., [w:] Rezydencje w średniowieczu i czasach nowożytnych, red. E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa s. 252–267.
Janiak T. 2003 Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno.
Janiak T. 2007 Kafle gotyckie z Wielkopolski, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy – podobieństwa – różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karwowska, Białystok, s. 17–35.
Kajzer L. 2007 Herby na kaflach z zamku w Ujeździe, czyli o zagadnieniu „herbarzy ceramicznych”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, R. 55, nr 1, s. 21–31.
Karłowska-Kamzowa A. 1965 Gotyckie malarstwo ścienne na Śląsku, Rocznik Sztuki Śląskiej, t. 3, s. 27–93.
Karłowska-Kamzowa A. 1984a Śląsk, [w:] Gotyckie malarstwo, s. 79–107.
Karłowska-Kamzowa A. 1984b Spis obiektów, [w:] Gotyckie malarstwo, s. 193–243.
Karłowska-Kamzowa A. 1991 Sztuka Piastów Śląskich w średniowieczu, Warszawa–Wrocław.
Kębłowski J. 1976 Polska sztuka gotycka, Warszawa.
Kilarska E. 1992 W przededniu odbudowy pieca w Dworze Artusa w Gdańsku, Porta Aurea, R. 1, s. 151–189.
Konecki M., Małkiewiczówna H. 1984 Małopolska, [w:] Gotyckie malarstwo, s. 13–77.
Maroszek J. 2000 Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta, Białystok.
Morka M. 1984 Wzorce graficzne polskiego malarstwa batalistycznego w XVII w., Biuletyn Historii Sztuki, R. 46, nr 2–3, s. 210–256.
Morka M. 2006 Sztuka dworu Zygmunta I Starego. Treści polityczne i propagandowe, Warszawa.
Motylewska I. 2008 Renesansowe kafle z zamku w Inowłodzu, Łódź.
Nadolska K. 1988 Kafle z zamku biskupów włocławskich w Raciążku na Kujawach, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archaeologica, nr 9, s. 85–136.
Nocuń P. 2009 Filis ukonorowana. Głos w dyskusji na temat urządzeń grzewczych w wieży książęcej w Siedlęcinie, Z otchłani wieków, R. 64, nr 1–4, s. 310–314.
Piątkiewicz-Dereniowa M. 1960a Kafle wawelskie okresu wczesnego renesansu, Studia do Dziejów Wawelu, t. 2, s. 303–375.
Piątkiewicz-Dereniowa M. 1960b Rekonstrukcja dawnych wawelskich pieców kaflowych, Biuletyn Historii Sztuki, R. 22, nr 3, s. 331–332.
Piątkiewicz-Dereniowa M. 1982 Renesansowe kafle wawelskie, Warszawa.
Rutkowska-Płachcińska A. 1978a Osadnictwo i zaludnienie, [w:] Historia kultury materialnej Polski, t. 2, red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław, s. 11–39.
Rutkowska-Płachcińska A. 1978b Budownictwo, [w:] Historia kultury materialnej Polski, t. 2, red. A. Rut-kowska-Płachcińska, Wrocław, s. 150–179.
Rutkowska-Płachcińska A. 1978c Mieszkanie, higiena, [w:] Historia kultury materialnej Polski, t. 2, red. A. Rutkowska-Płachcińska, Wrocław, s. 312–357.
Sas-Zubrzycki J. 1915 Kaflarstwo polskie, Lublin.
Sawicki T. 1993 Kafle gotyckie i renesansowe z Gniezna, [w:] Cz. Strzyżewski, Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich. Katalog wystawy, Gniezno, s. 40–43.
Strzyżewski Cz. 1993 Gotyckie i renesansowe kafle z Jankowa Dolnego, [w:] Cz. Strzyżewski, Kafle gotyckie i renesansowe na ziemiach polskich, Gniezno, s. 37–39.
Szypowscy M. i A. b.r.w. Serce Gdańska, Warszawa.
Tarasiński A. 2007 Kafle gotyckie i wczesnorenesansowe z terenu Ziemi Bytomskiej, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy – podobieństwa – różnice, red. M. Dąbrowska, H. Karowowska, Białystok, s. 45–49.
Witkowski J. 1995 Dekoracja heraldyczna wielkiej Sali na zamku w Żarach, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 40, z. 1, s. 69–73.
Witkowski J. 2002 Szlachetna a wielce żałosna opowieść o panu Lancelocie z Jeziora. Dekoracja malarska Wielkiej Sali wieży mieszkalnej w Siedlęcinie, Wrocław.
Żemigała M. 1987 Ogrzewanie piecowe na zamku w Bolesławcu nad Prosną XIV–XVII w., Wrocław.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 674
Liczba cytowań: 0