„Rodzime i obce” w krajobrazie kulturowym średniowiecznych ziem polskich

Abstrakt

Celem artykułu jest wskazanie niektórych pytań i problemów dotyczących przemian krajobrazu kulturowego Europy Środkowowschodniej w średniowieczu, ze szczególnym uwzględnieniem ziem polskich. Uwagę zwrócono głównie na efekty kolonizacji i wpływów kulturowych transponowanych z zachodu w XIII wieku. Jednocześnie podjęto próbę odniesienia się do roli substratów „rodzimego” i „obcego” w kształtowaniu obrazu cywilizacji późnego średniowiecza. Przeprowadzono obserwację przemian wsi, miast, siedzib elitarnych, górnictwa wraz z towarzyszącym mu osadnictwem, rzemiosła, a także związanych z nimi przedmiotów kultury materialnej, zarówno utylitarnych, jak i symbolicznych.

Wieś. Średniowieczna wieś nie jest w polskiej archeologii przedmiotem intensywnych badań. O jej obrazie i o kształtujących ją w Europie Środkowowschodniej uwarunkowaniach możemy wnioskować przede wszystkim na podstawie literatury historycznej oraz opracowań archeologów czeskich i niemieckich (Klápště 2005, s. 167–292; Biermann 2010). Uznaje się, że przemiany gospodarki i osadnictwa odbywały się w trakcie napływu kolonistów osadzanych na nowym prawie. Intensyfikacja produkcji rolniczej wynikała z poprawy technik agrarnych, rezygnacji z dotychczasowych obciążeń feudalnych i wprowadzeniu czynszu w pieniądzu lub zbożu.

Grody i zamki. Istnieje zasadnicza społeczna różnica między książęcym bądź królewskim grodem wczesnośredniowiecznym a prywatnym zamkiem feudalnym. Nadrzędną funkcją pierwszych była administracyjna regulacja spraw państwowych, zaś drugich zarządzanie własnym majątkiem ziemskim i podkreślenie przynależności do elity społecznej. Na badanym terenie można obserwować ich nakładanie się i współwystępowanie. Budowlane i techniczne elementy zamku feudalnego wprowadzane były od przełomu XII i XIII wieku. Ewolucję funkcji społecznej blokowała jednak państwowa kontrola budowy założeń obronnych. Zewnętrzne wzorce musiały być dostosowane do miejscowych realiów, zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Zamki powstające w XIII wieku w dalszym ciągu były własnością dynastyczną. Prywatne siedziby obronne pojawiły się w wieku XIV, a o ich dominującej formie zadecydowały warunki ekonomiczne. Obok państwowych zamków, relatywnie wysokiej jakości, powstawały raczej skromne prywatne dwory nawiązujące do założeń typu motte.

Miasta. Do XIII wieku na terenie Europy Środkowowschodniej istniały ośrodki centralne, które można określić jako protomiasta. Łączyły one funkcje administracyjne, militarne, religijne i gospodarcze. Zewnętrzne wzorce zaowocowały w XIII wieku nową strukturą społeczną miasta, nowym charakterem obciążeń fiskalnych, nowym modelem gospodarki. Zmieniono także organizację przestrzenną, umożliwiającą funkcjonowanie w nowej rzeczywistości. Relacje między mieszczanami a panem miasta regulowała umowa prawna. Badając „rodzime i obce” w miastach XIII–XIV wieku stwierdzimy, że obcy są także mieszkańcy miast. Pierwiastkiem rodzimym jest pan miasta – książę bądź dostojnik kościelny występujący w charakterze przedsiębiorcy prowadzącego na swojej ziemi inwestycję. Największe i najbogatsze miasta powstały poprzez przejęcie funkcji dużych ośrodków już istniejących. Mniejsze organizowano często przy lokalnych ośrodkach administracyjnych i militarnych.

Górnictwo. Górnicze pozyskiwanie surowców mineralnych było jedną z podstaw procesu niekiedy określanego jako komercjalizacja Europy Środkowowschodniej. Przestawienie systemu fiskalnego na obciążenia w pieniądzu, a także postępujący rozwój miast z ich nieagrarną gospodarką sprawiły, że własne źródła kruszców stały się katalizatorem wzrostu ekonomicznego. Obraz górnictwa przed recepcją zachodnich wzorców uznać trzeba za skromny. Można w nim umieścić pozyskiwanie soli w Bochni i Wieliczce oparte na prostej technicznie metodzie czerpania solanki. Miejscową genezę ma też górnictwo ołowiu na pograniczu śląsko-małopolskim, co potwierdzają zarówno przekazy pisane, jak i pozyskane w ostatnich latach źródła archeologiczne. Intensyfikacja działalności górniczej i hutniczej w XIII wieku wiązała się ze wzrostem gospodarczego znaczenia strefy sudecko-karpackiej. Jej przyczyny są złożone; identyfikowanie z prostym przejęciem wzorów zewnętrznych stanowiłoby uproszczenie problemu. Głównie było to raczej narastające zapotrzebowanie na metale nieżelazne, wynikające z przyspieszonego rozwoju gospodarczego regionu. W tym widzimy przyczynę powstania kopalni złota i srebra na Przedgórzu Sudeckim i w Sudetach. Działalności górniczej towarzyszyły nowe zaplecze wiejskie i miasta lokacyjne, a całość kontrolowana była z nowo powstających zamków. Zastosowane techniki górnicze nie odbiegały od znanych w XII wieku w Szwarcwaldzie, Harzu i Saksonii.

Rzemiosło. Przyspieszenie rozwoju gospodarczego i wzrostu produkcji było jedną z charakterystycznych cech późnego średniowiecza Europy Środkowowschodniej. Stało się to możliwe między innymi dzięki zastosowaniu na szeroką skalę narzędzi i technik umożliwiających wielokrotne uzyskiwanie niemal identycznego przedmiotu, ornamentu itd. Rozszerzeniu uległo spectrum surowców produkcyjnych. Wyjątkowo dobrze mamy dziś udokumentowaną działalność miejscowego garncarstwa artystycznego. Niektóre garncarnie wytwarzały, oprócz ceramiki codziennego użytku, także wyroby, które określić można jako artystyczne, jak kafle czy figurki o znaczeniu religijnym bądź ludycznym. Drobną plastykę figuralną wykonywano także z metalu, głównie z cyny. W późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności naśladowano także formy i ornament wyrobów znanych wcześniej na Zachodzie, zwłaszcza naczyń, zmieniając jednak surowiec. Nierzadko ornament i forma egzemplarzy glinianych nawiązuje do wyrobów szklanych.

W kolekcjach muzealnych zachowało się wiele zabytków związanych z bogatą działalnością cechową. Interesujące w tym kontekście są znaki wytwórców, bite puncą na wyrobach.

Handel. Nowością było pojawienie się kredytu i zjawisk z nim związanych, co jednak wymyka się badaniom archeologa. Lepszą sytuację mamy w przypadku zastawów, do których zaliczamy trzy depozyty: ze Środy Śląskiej, Opola i Szczecina. Głównym miejscem handlu stał się centralny plac targowy, a w większych ośrodkach także place pomocnicze, o wąskiej specjalizacji. Na targu, określanym jako „rynek”, obok budynków związanych z funkcjonowaniem władzy (ratusz, pręgierz) pojawiły się urządzenia targowe, jak sukiennice, wagi miejskie, mennice, topnie metali i kramy. Zaznacza się tu wyraźny związek z prawem, co manifestuje się na rynku między innymi figurą Rolanda, kapeluszem, rękawicami itd. W ratuszu bądź w budynku wagi umieszczano wzorce miar i wag. Zmienił się także charakter wag i odważników. Wykonane były ze stopów miedzi, a obok dawnej tradycji znakowania związanego z systemem wagowo-pieniężnym pojawiły się znaki własnościowo-gwarancyjne: państwowe – królewskie, książęce, miejskie. Nadal dominowały znane wcześniej składane wagi szalkowe. Sporadycznie na szalkach umieszczano odcisk monety lub wizerunek św. Jerzego. Szalki wag do odważania monet stały się mniejsze i płaskie, w kształcie trójkąta i koła. Zupełną nowością natomiast były drewniane lub rzadziej metalowe egzemplarze do szybkiego ustalenia czy moneta ma właściwą wagę. W późnym średniowieczu podstawową jednostką wagi była grzywna (marka), której masa w różnych krajach była wprawdzie różna, ale wszystkie wywodziły się z grzywny kolońskiej o wadze około 233 g. Ta jednostka dzieliła się na 4 wiardunki, 8 uncji i 16 łutów oraz 24 skojce. Stopa nominalna wynosiła 240 i, jak zawsze w dziejach pieniądza, często była znacznie wyższa od stopy realnej. Na terenie Królestwa Polskiego i na Śląsku ustaliła się grzywna o wadze około 197 g, która określana jest jako polska, krakowska bądź wrocławska. Tam, gdzie dominowały brakteaty, pojawiły się specjalne metalowe pojemniki (Brakteatendose) do ich przechowywania. W XIV wieku na Śląsku zaczęto bić także monetę złotą. W związku z rozwiniętym handlem suknem pojawiły się ołowiane plomby oraz plombownice. Z kolei śladem ożywionego handlu bydłem są piętna do wypalania znaków (ryc. 14b).

Sprzęt kuchenny i kultura stołu. W późnym średniowieczu zastawa stołowa uległa wyraźnemu urozmaiceniu; bogatszy był nie tylko zestaw form, ale także surowca. Obok dominujących wcześniej wyrobów glinianych i drewnianych pojawiły się także naczynia szklane i cynowe. Nadal podstawowymi sztućcami były łyżka i nóż, niekiedy występowały także bogato zdobione noże do serwowania potraw. Nie malała popularność drewnianych naczyń klepkowych, ale coraz częstsze są wyroby toczone. Różnorodnością charakteryzowały się szklane, na ogół traktowane jako wyrób czeski.

Odznaki (badges). Przy ograniczonej znajomości pisma ważny środek komunikacji społecznej stanowił obraz, który można było łatwo i wielokrotnie powielać. Świadectwem tego są cynowe znaki ze szpilką do wpinania, uszkami do przyszycia bądź trzpieniami, które po wpięciu zaginano. Przedstawienia na znakach odzwierciedlają całokształt życia średniowiecznego zarówno w sferze profanum, jak i sacrum. Problemem jest prawidłowe określenie symboliki i funkcji tych zabytków.

Scholaryzacja. W późnym średniowieczu znacznie zwiększyła się liczba ludzi potrafiących czytać i pisać. Znajomość pisma i zasad rachunkowości niezbędna była do prowadzenia operacji finansowych. Materialną pozostałością tych nowości są nie tylko budynki szkolne, ale także na przykład tabliczki woskowe z zadaniami szkolnymi czy rachunkami kupieckimi oraz skórzane, na ogół bogato zdobione futerały do ich przechowywania, a także stilusy i kałamarze. Pisanie lub czytanie w złym oświetleniu powodowało pogarszanie się wzroku, zaczęto więc wytwarzać okulary korekcyjne.

Kultura dworska. Pojawienie się rycerstwa to nie tylko obronne siedziby czy uzbrojenie, ale także kształtowanie się swoistej kultury dworskiej (rycerskiej). Jej fenomenem jest zjawisko określane jako miłość dworna, a materialne ślady dotarcia tej idei na ziemie polskie są coraz liczniejsze. Należą do nich amulety, wianki/diademy oraz dary z symbolami wierności i miłości.

Pobożność. Najczęściej znajdowanym materialnym śladem pobożności mieszczan są kościane odpady po produkcji różańców. Do dewocjonaliów zaliczyć trzeba rzadko spotykane krzyżyki i figurki świętych, dzbanuszki typu Hansekanne z plakietkami dewocyjnymi i plakietki pielgrzymie.

Higiena i kosmetyka. W późnym średniowieczu nie obserwujemy rewolucyjnych zmian w formie przyborów toaletowych. Częstsze są grzebienie dwustronne i na ogół nieco krótsze niż okazy z wczesnego średniowiecza. Metalowe lavabo rzadko wastępowało w domach mieszczańskich, wykonywano je także z gliny. Nowością były lustra.

Ozdoby i akcesoria stroju. Ubiór. Główną ozdobą słowiańskich kobiet we wczesnym średniowieczu były kabłączki skroniowe, które w XIII wieku stopniowo wyszły z użycia. Wczesnośredniowieczne pierścionki, wykonywane z różnych surowców, odznaczały się prostotą. W późnym średniowieczu zmienił się asortyment ozdób. Pojawiły się szpile do włosów, ozdoby szyi, a pierścionki charakteryzowały się znaczną różnorodnością form. Odróżnienie ozdób od akcesoriów stroju nie zawsze jest możliwe. Rozbudowaniu uległy okucia pasa.

Z elementów ubioru dobrze rozpoznane jest obuwie. W coraz bogatszym asortymencie zwracają uwagę patynki. To pierwotnie wierzchnie obuwie ochronne z czasem przekształcilo się w wyrafinowany, bogato zdobiony sandał damski.