Rodzime czy obce. Przyczynek do badań nad wczesnośredniowiecznym garncarstwem północnego Podlasia

Abstrakt

Celem artykułu jest prezentacja wybranych nurtów wytwórczości garncarskiej, stanowiących w mniemaniu autora świadectwo krzyżowania się w obrębie omawianego obszaru licznych tradycjami kulturowo-etnicznych. Podstawę źródłową dla zaprezentowanych w niniejszym tekście rozważań stanowi materiał ceramiczny pozyskany w drodze badań archeologicznych prowadzonych na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Łosośnie Wielkiej, gm. Kuźnica, woj. podlaskie.

W literaturze przedmiotu za podstawę przypisania poszczególnym wyrobom proweniencji innej niż miejscowa przyjmuję się kryteria takie jak odmienne jakościowo cechy morfologiczne, inny surowiec oraz nie występująca na danym obszarze technika wykonania. Niestety, w przypadku północnego Podlasia niezadowalający stan publikacji materiałów, wsparty złożoną i nie do końca jeszcze rozpoznaną sytuacją etno-kulturową sprawia, że na obecnym etapie badań jednoznaczne zaklasyfikowanie konkretnego wyrobu garncarskiego jako rodzimego lub obcego wydaje się niemożliwe. Dlatego też w niniejszym artykule za kryterium obcości uznano fakt związku danego nurtu garncarskiego z konkretną tradycją kulturowo-etniczną terenów zewnętrznych, przy jednoczesnej odmienności technologiczno-stylistycznej względem form stanowiących w świetle dotychczasowych badań wytwory lokalne. Przyjecie powyższych założeń metodycznych doprowadziło do wyodrębnienie w analizowanym materiale trzech nurtów garncarskich o zewnętrznej tradycji kulturowo-etnicznej.

Pierwszy z nich to tzw. ceramika oblewana, powszechnie łączona z kulturą kurhanów wschodniolitewskich. Materiał ten charakteryzuje się znacznym rozdrobnieniem – brakuje naczyń całych lub zachowanych co najmniej do polowy wysokości. Dominują mało charakterystyczne ułamki brzuśców, stanowiące przeszło 95% zespołu. W świetle dotychczasowej wiedzy ceramika oblewana rozwijała się między początkiem III a końcem VI wieku, przy czym należy liczyć się z możliwością przeżywania się niektórych jej form w głąb wieków VII–VIII, a być może nawet IX stulecia.

Kolejną, niezwykle wyróżniającą się wśród standardowego materiału grupę stanowią fragmenty naczyń całkowicie ręcznie lepionych. Pod względem technologiczno-stylistycznym wykazuję one niezwykłe podobieństwo do wczesnośredniowiecznych naczyń pruskich typu przejściowego, tj. formach łączących w sobie cechy właściwe dwóm odmiennym stylom garncarskim – bałtyjskiego i słowiańskiego. Analogiczne naczynia z osady w Konikowie datowano na IX lub 1. połowę X wieku, a z góry zamkowej w Szurpiłach na IX–X wiek. Warto w tym miejscu zasygnalizować także fakt, że bardzo podobne naczynia spotykane są także na grodziskach litewskich.

Ostatni z omawianych nurtów garncarskich reprezentuje tylko jedno naczynie, które pod względem cech technologiczno-stylistycznych należy zaklasyfikować jako tzw. typ Tornow. Ceramika typu tornowskiego jest charakterystyczna dla regionu Dolnych Łużyc czy południowej Wielkopolski, jako import występuje między innymi na Pomorzu zachodnim czy w środkowej Polsce, lecz dotychczas nie znaleziono jej na terenie wschodniego Mazowsza, a tym bardziej Podlasia. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami ceramika typu tornowskiego pojawiła się najwcześniej u schyłku IX wieku, a szczyt jej popularności przypadał na X wiek.