Zdobnictwo przedmiotów drewnianych z Żółtego na Pomorzu Zachodnim jako przykład tzw. pomorskiej szkoły ornamentyki skandynawsko-insularnej

Abstrakt

Sztuka zdobnicza wczesnego średniowiecza, utrwalona na przedmiotach znajdowanych na obszarze Słowiańszczyzny Zachodniej, stanowi bezcenne źródło poznania wielu zagadnień dotyczących kultury ówczesnych społeczności i ich wzajemnych powiązań. Uwzględniając znaczne podobieństwa w ornamentyce występującej na kamiennych zabytkach z wyspy Man, jak i przedmiotach występujących na Pomorzu, w Wielkopolsce i Śląsku mało prawdopodobne jest, aby omawiany fenomen kulturowy zaistniał na skutek zupełnie niezależnego, konwergentnego rozwoju sztuki zdobniczej na obszarze ziem polskich i wysp brytyjskich. Występowanie całego kompleksu podobnych motywów ornamentacyjnych wskazuje raczej na wspólne źródło jej inspiracji. Problem ten uwidocznił się na szerszą skalę po odkryciach dokonanych w ostatnich latach na wyspie Jeziora Zarańskiego, w miejscowości Żółte. Na szczególną uwagę zasługuje, unikatowy w skali Słowiańszczyzny, zespół 25 drewnianych łyżek oraz kilka innych przedmiotów, na których przeważają rozmaite warianty splotów sznurowych, a ponadto motywy trójkątne mieszczące się w kanonie tzw. ornamentyki pierścieniowo-łańcuchowej, najpełniej wyrażonej na krzyżach z Gosforth oraz Kirk Michael. Cechą charakterystyczną zdobnictwa drewnianych łyżek z Żółtego jest przede wszystkim, występujący zwykle jako element plecionki wstęgowej, motyw węzła stwierdzony na dziewięciu egzemplarzach. Zdaniem Marka Redknapa jest to jeden z dwóch głównych, obok motywu pierścieniowo-łańcuchowego, elementów stylu ring-chain rozpowszechnionego na wyspach brytyjskich w ostatniej ćwierci IX i w X wieku. Na podstawie wyników datowania dendrochronologicznego można przypuszczać, że przedmioty z Żółtego dostały się do wody około połowy XI wieku, czyli już po zniszczeniu Wolina przez króla duńskiego Magnusa. Oddzielnym problem jest zagadnienie ich produkcji. Ornamentyka łańcuchowo-pierścieniowa występująca na Pomorzu Zachodnim, łączona jest z działającym w Wolinie w 4. ćwierci X lub 1. ćwierci XI wieku warsztatem skandynawskim inspirowanym sztuką West Viking. Niewykluczone zatem, że część przedmiotów zdobionych w tej stylistyce, odkrytych na wyspie Jeziora Zarańskiego, wykonano dużo wcześniej w ośrodku wczesnomiejskim nad Dziwną. Ze względu na masowość ich występowania i stosunkowo jednorodne zdobnictwo bardziej prawdopodobne jest jednak lokalne wykonawstwo pod wpływem stylu dekoracyjnego wykształconego w Wolinie. Udział w tym mogli mieć również rzemieślnicy-artyści pochodzący z samego Wolina, osiadli tu na stałe lub czasowo odwiedzający to wielofunkcyjne centrum osadnicze, stanowiące w tej części Pomorza ważne miejsce wymiany interregionalnej.