Inteligencja polska: powstanie i przemiany grupy społecznej i jej światopoglądu

Abstrakt

W artykule omówiono dyskusję na temat genezy polskiej inteligencji i przedstawiono proces jej rozwoju od epoki oświecenia do II wojny światowej. Pokazano tworzenie się warstwy wykształconego mieszczaństwa w XVIII wieku. Następnie omówiono wpływ rozbiorów. Napoleońskie Księstwo Warszawskie (1807–1815) oraz Królestwo Polskie z rosyjskim carem jako królem Polski (1815–1831) zapewniły polskiej inteligencji stanowiska w administracji państwowej oraz umożliwiły jej rozwój jako warstwy urzędników służby cywilnej. Po przegranym powstaniu 1830/1831 tysiące wykształconych osób zostało zmuszonych do emigracji. Stworzyli oni tam ideologię będącą rozwinięciem europejskiego romantyzmu, która wychwalała idee poświęcenia, walki o wolność i niepodległość. Z kolei w zaborze pruskim w latach 40. XIX wieku narodziła się ideologia „pracy organicznej”. Rywalizacja tych dwóch idei cechowała od tej chwili polskie życie intelektualne.
W artykule pokazano wpływ polityki zaborców: rusyfikacja Królestwa Polskiego i równoległa germanizacja zaboru pruskiego zamknęły przed polską inteligencją możliwości zawodowe w sektorze państwowym oraz wyalienowały ją z państwa. W zaborze austriackim inteligencja mogła rozwijać kulturę narodową i znajdować zatrudnienie w administracji cywilnej, jednak z powodów materialnych nie przejęła funkcji Bildungsbürgertum.
Na koniec autor pokazał znaczenie pojawienia się partii masowych oraz odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku dla funkcji, podziałów i światopoglądu polskiej inteligencji.